MülKlııyət münasibətləri
§5. MülKİyyətin iqtisadi reallaşdırılması
MüİKİyyət o vaxt iqtisadi məzmuna maiİK olur
K
İ,
onun iqtisadi
məzmunu reallaşdırmada təzahür etsin. MüİKİyyətin iqtisadi
reallaşması mexanizmi çox mürəKKəbdir. MüİKİyyət, ictimai- iqtisadi
münasibətlərin sistemi ilə reallaşır.
MüİKİyyət münasibətlərini KompleKS halında araşdırmaq, bütün
pillələrdə onun fəaliyyət və hərəKət formalarını təhlil etməK, iqtisadi
əlaqələrin və qarşılıqlı münasibətlərin mahiyyətinə varmaq,
müİKİyyətin reallaşdırılması forma, metod və sistemlərini aşKar
etməK üçün mühüm amillərdir.
Maddi ne'mətlərin istehsalı prosesində, yəni bilavasitə istehsalatda
insanlar arasında baş verən münasibətlər və onların istehsal şəraitinə,
istehsal etdİKİəri məhsula olan münasibəti iqtisadi mə'nada istehsal
vasitələri üzərindəKİ müİKİyyətin müəyyən formasına əsaslanan
münasibətlərdir, habelə bu müİKİyyətin reallaşdırılması prosesidir.
Deməli, müİKİyyətin iqtisadi reallaşdırılma- sının İİK və əsas təzahürü
maddi ne'mətlər istehsalı prosesindən başlanır. MüİKİyyətin iqtisadi
məzmunu hər şeydən əvvəl onun mənbəyinin ictimai istehsal
sferasında olmasıdır. Deməli, mül- Kİyyətə iqtisadi məzmun verən,
onun mahiyyətini ifadə edən əsas cəhət bilavasitə istehsalın özündə,
istehsalın özü vasitəsilə onun iqtisadi reallaşmasıdır. İstehsal vasitələri
üzərində müİKİyyətin bütün formaları əsasən istehsal müəssisələrində
reallaşır.
İstehsal prosesində müİKİyyətin reallaşması ölçüsü əməyin sə-
mərəlilİK dərəcəsinin artırılmasıdır. İqtisadi üsula əsaslanan. Könüllü,
şüurlu, mədəni təşKİl olunmuş, ədalətli stimullaşdırılan əməK,
müİKİyyətə can verir. Deməli, əməK cəmiyyət üçün daha çox və
yÜKSƏK Keyfiyyətli məhsul istehsal etdİKdə və həmin əmtəə satılıb
istehlaKçıya çatdırıldıqda müİKİyyət tam reallaşdırılmış olur.
Cəmiyyət üçün Keyfiyyətli məhsul istehsalı və onun vaxtında
satılması çox mürəKKəb münasibətlər sistemi ilə bağlıdır. Deməli,
müİKİyyət cəmiyyətin bütün iqtisadi proses və hadisələrində
reallaşdırılır.
MüİKİyyət, idarəetmənin iqtisadi üsuluna əsaslanan bazar
iqtisadiyyatı şəraitində səmərəli reallaşdırıla bilər.
Bazar iqtisadiyyatı müİKİyyətçilərə sərbəst, azad fəaliyyət şəraiti
yaradır. MüİKİyyət azadlığının iqtisadi tərəfi, özünü istehsalın şərtləri
və nəticələrinin hər hansı subyeKt tərəfindən azad surətdə
mənimsənilməsində və iqtisadi reallaşdırılmasında, yə'ni öz sahibinə
müxtəlif formada (məsələn, mənfəət, renta, faiz, vergi və s. şəKİldə)
gəlir gətirməsində
ƏKS
olunur.
Bilavasitə istehsal prosesindən başlanan bazar iqtisadiyyatı, böl-
106
MülKİyyətin iqtisadi reallaşdırılması
gü, mübadilə və istehlaK dairələrini də əhatə etdiyindən müİKİyyət
iqtisadi həyatın bütün qatlarında reallaşdırılır. Deməli, bazar
iqtisadiyyatına müİKİyyətin bütün formalarının səmərəli reallaşdırıl-
masının ümumi əsası Kİmi baxmaq lazımdır. Bazar iqtisadiyyatı
sistemində fəaliyyətdə olan bütün iqtisadi qanunlar və Kateqoriyalar
müİKİyyətin iqtisadi reallaşdırılmasına xidmət edir.
Çoxnövlü müİKİyyətə əsaslanan bütün təsərrüfat formalarında
müİKİyyətin iqtisadi reallaşdırılması prosesi gedir.
O
cümlədən, icarə
münasibətlərinə əsaslanan təsərrüfatçılığa da müİKİyyətin səmərəli
reallaşdırılması forması Kİmi baxılmalıdır.
Dövlətdən yaxud hər hansı sahibKardan müİKİyyəti müəyyən
müddətə icarəyə götürənlər faKtİKİ həmin müİKİyyətə sahiblİK etmə
və sərəncamvermə hüququna malİK olur Kİ, bununla da onlar həmin
müİKİyyəti daha səmərəli reallaşdırmağa çalışırlar. MüİKİyyətə real
sahibKarlıq onun iqtisadi reallaşdırılmasının səmərəli təşKİli üçün
açardır. MüİKİyyət və təsərrüfatçılığın müxtəlifliyi şəraitində hər bir
əməK KolleKtivində mənafelərin - şəxsi, KolleKtiv, cəmiyyət
mənafelərinin və bu mənafelərin elmi- iqtisadi münasibətlər
baxımından idarə edilməsi müİKİyyətin bütün formalarında iqtisadi
reallaşdırma üçün çox mühüm əhəmiyyətə malİKdir.
iqtisadi azadlıq şəraiti, müİKİyyət formalarının tam hüquq
bərabərliyi və bu bərabərliyə əsaslanan real iqtisadi münasibətlər
sistemi mənafelərin düzgün uyğunlaşdırılması üçün əlverişli şərait
yaradır.
İqtisadi mənafelər toplusu hər şeydən əvvəl və bilavasitə maddi
ne'mətlər istehsalı prosesində formalaşır və sonra bu mənafelər maddi
maraq formasında stimullar sistemi ilə təzahür edir. Mənafeyin son
reallaşması istehlaK tələbatımn ödənilməsi olur. Deməli, «müİKİyyət
münasibətləri mövcud müİKİyyət formasından, onların genetİK
mənbəyindən və mahiyyətindən asılı olaraq iqtisadi mənafelər
şəKİində təzahür edir» (Ümumi iqtisadi nəzəriyyə.
Ваш,
1995, səh. 87.).
Mənafe, müİKİyyətin (mənimsəmənin) dialeKtİK in- Kİşafı ilə
müəyyən edilən, qrup və fərdlərin şəxsi yaşayış tərzlərinin təKrar
istehsalı şəraitini əhatə edən cəmiyyətin obyeKtiv münasibətidir.
MüİKİyyət formalarının mənimsənilməsi, mənafelərə uyğun
reallaşması bu prosesə müvafiq iqtisadi Kateqoriyalar (gəlir, mənfəət,
renta, faiz, əməK haqqı və sair) vasitəçiliyi ilə həyata Keçir.
İqtisadi mənafelərin düzgün uyğunlaşdırılması müİKİyyət
formalarının səmərəli reallaşdırılmasının ən mühüm şərti, metodu və
formasıdır.
Yeni
iqtisadi münasibətlərin təşəKKÜlünün
ana
xəttini sosial
107