MillKİyyət münasibətləri
yardımçı təsərrüfatı idarə etməK, bağçılıq, tərəvəzçilİK, gülçülÜK,
bostançılıq, fərdi və digər təsərrüfat fəaliyyəti üçün istehsal vasitələri
və istehsal tə'yinatlı binalar və başqa əmlaK ola bilər.
Vətəndaşların fərdi müİKİyyəti Kəndli təsərrüfatlarında mühüm
yer tutur. Kəndli təsərrüfatının müİKİyyətində yaşayış evləri,
təsərrüfat tİKİliləri, torpaq və torpaq sahəsindəKİ bitKİlər, məhsuldar
heyvanlar və iş heyvanları, quş, Kənd təsərrüfatı texnİKası və
inventarı, nəqliyyat vasitələri və Kənd təsərrüfatı ilə müstəqil məşğul
olmaq, məhsulu e'mal etməK və satmaq üçün zəruri digər əmlaK ola
bilər.
Göründüyü Kİmi fərdi müİKİyyət xüsusi müİKİyyətin çox
mühüm qollarından biridir. Bu müİKİyyətin bütün obyeKtlərinin
sahibliyi, istifadəsi, sərəncamlığı yalnız həmin fərdi şəxsə (onun
ailəsinə) mənsubdur. Bu müİKİyyət formasına aid olan təsərrüfatlar
hüquqi şəxs deyil, fizİKİ şəxs Kİmi fəaliyyət göstərirlər.
Xüsusi və dövlət müİKİyyətindən törəmə Kİmi təzahür edən
digər müİKİyyət formaları. İndi müİKİyyətin İKİ əsas forması olan
dövlət və xüsusi müİKİyyətdən törəmə Kİmi mövcud olan digər
müİKİyyət formalarını öyrənəK.
ƏməK KolleKtivinin müİKİyyəti. Özəlləşdirmə ilə əlaqədar
olaraq əməK KolleKtivinə məxsus əmlaK, KolleKtivin sahibliyinə,
istifadəsinə və sərəncamına verilə bilər Kİ, bu zaman əməK
KolleKtivinin müİKİyyəti forması yarana bilər. Deməli, əmlaK,
KolleKtiv birgə müİKİyyət verildİKdə hər KƏSİn payı bəlli olmaqla
KolleKtiv paylı əmlaK olur və tam demoKratİK əsaslarla KolleKtiv
müİKİyyətə əsaslanan təsərrüfat Kİmi fəaliyyət göstərir. Deməli,
burada xüsusi müİKİyyətin əsasında KolleKtiv müİKİyyət və
KolleKtiv münasibətlər yaranır. Buna görə də müasir dövrün
KolleKtiv müİKİyyəti Sovet dövrünün KolleKtiv müİKİyyətindən
KÖK
I
Ü
surətdə fərqlənir və mahiyyət e'tibarı ilə dövlət və xüsusi mül-
Kİyyətdən törəmə forma Kİmi mövcud olur. Burada əməK
KolleKtivinin üzvləri müəssisənin idarə edilməsində və gəlirlərin
bölüşdürülməsi prosesində aKtiv iştiraK edirlər. ƏməK KolleKtivi
hüquqi şəxs olur.
Kooperativ müİKİyyət forması. Dünyada ən çox yayılmış mül-
Kiyyət formasıdır. Təxmini hesablamalara görə dünyada 1 milyon
Kooperativ təşKİlatı və onların 120-dən çox müxtəlif növü var və
bunlarda 600 milyon adam iştiraK edir (Ümumi iqtisadi nəzəriyyə. M.,
1995, səh.156.).
Kooperativ müİKİyyət formasının əsas cəhəti istehsal vasitələrinin
və istehsalın nəticələrinin KolleKtiv qrup xaraKteridir, həmçinin
burada Kooperativ üzvlərinin hər birinin üzvlÜK payı bəlli olur.
100
MülKiyyətin əsas və törəmə formaları
Kooperativlərin fəaliyyət xaranterinə uyğun olaraq torpaq, istehsal
binaları, tİKİlilər, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, məhsuldar və işləK
mal-qara, başqa əmlan Kooperativ müİKİyyətində ola bilər.
Sənaye, Kənd təsərrüfatı, tİKİnti, nəqliyyat, ticarət və ictimai iaşə,
xidmət sahələri, arxitentor-mühəndis işləri. Kəşflər, elm- istehsalat və
sosial-mədəni həyat sahələrində Kooperativlər yaradıla və fəaliyyət
göstərə bilər.
Əlbəttə, maddi ne'mətlər istehsalı ilə məşğul olan, əhaliyə ucuz və
Keyfiyyətli xidmətlər göstərən Kooperativlərə ehtiyac çoxdur. Aqrar
islahatların həyata Keçirilməsi ilə Kənd təsərrüfatı sahəsində yaranan
Kooperativlər respublİKa əhalisinin ərzaq mallarına olan tələbatının
ödənilməsi yollarında mühüm əhəmiyyətə ma- lİKdir.
Kooperativlər hüquqi şəxslərdir və onlar öz nizamnamələrinə
uyğun işləyirlər.
İstehlaK Kooperasiyasının müİKİyyəti. İstehlaK Kooperasiyası
az-çox istehsalla məşğul olsa da buna əsasən tədavül dairəsinin
Kooperasiyası deyilir. Onun üzvləri müəyyən az tapılan əmtəələri
əldə etməK imKanına malİK olur. Əvvəllər bu Kooperativlər əsasən
Kənd əhalisinə xidmət edirdisə, indi bütün əhaliyə xidmət göstərə
bilir. Bu Kooperasiyanın çox geniş beynəlxalq əlaqələri var.
Hazırda Azərbaycanın İstehlaK Kooperasiyası sistemi öz
fəaliyyətini
bazar
iqtisadiyyatı
qanunlarına
uyğunlaşdırır.
BütövlÜKdə və hər bir struKtur bölmələrində müİKİyyətçilər və
onların əmlaKi dəqiqləşdirilmiş, payçılar və onların əmlaK payı
müəyyənləşdirilmişdir.
Azərbaycanın
İstehlaK
Kooperasiyası
xarici
və
daxili
fəaliyyətlərində yeni istiqamətlər axtarır, maddi-texnİKİ təchizat,
aqro- servis, xarici firmalarla birgə Kommersiya və istehsal
müəssisələri, xırda istehsal-satış Kooperativləri yaradır və digər
sahələrdə canlı iş aparır.
Səhmdar cəmiyyəti müİKİyyəti - Səhmlərin (qiymətli Kağızlar)
buraxılması və satılması yolu ilə yaradılır. «Səhmdar cəmiyyəti
haqqında» Azərbaycan RespublİKası Qanununun birinci maddəsində
deyilir: «Səhmdar cəmiyyəti təsərrüfat fəaliyyətini həyata KeçirməK
məqsədilə
nizamnamə
fondunu
səhm
buraxmaq
yolu
ilə
formalaşdıran fizİKİ və (və ya) hüquqi şəxslərin Könüllü sazişi
əsasında yaradılan müəssisədir».
Səhmdar cəmiyyəti açıq və qapalı formada yaradılır, yə'ni səhmlər
hamıya satılırsa bu açıq, yalnız tə'sisçilərə satılarsa, qapalı qayda Kİmi
səciyyələnir.
101