MülKiyyət münasibatlari
prosesində dövlət müİKİyyətinin obyeKÜərinin çox hissəsi özəl
müİKİyyətə verilir. Azad sahibKarlıq fəaliyyəti və sərbəst bazar
iqtisadiyyatı əsasən xüsusi müİKİyyətlə bağlıdır.
Xüsusi müİKİyyətin meydana gəlməsi və inKİşafı tarixi çox
qədimdir. İbtidai icma quruluşunun pozulması meyli, nəticə e'tiba- rı
ilə xüsusi müİKİyyətin, xüsusi təsərrüfatların meydana çıxmasına
gətirib çıxarır. SonraKi tarix xüsusi müİKİyyət münasibətlərinin
müxtəlif məzmun və mahiyyətcə inKİşafı dövrləri olmuşdur.
Vaxtı ilə C.LoKK, A.Smit və başqaları əmlaK, şey üzərində xüsusi
müİKİyyət formasını insan azadlığının zəruri şərti hesab etmişlər.
Habelə bu mütəfəKKİrlər xüsusi müİKİyyət formasına müİKİy-
yətin ən səmərəli reallaşma xaraKterinə malİK olmasını göstərmiş,
onun təbiiliyini, daimiliyini, demoKratİKİiyini və perspeK- tivliyini
sübut etmişlər. Deməli, xüsusi müİKİyyət münasibətlərinin tərəqqisi
cəmiyyətin tərəqqisidir. Dövlətin müİKİyyət üzərində inhisarını
aradan qaldırmadan, vətəndaşların xüsusi müİKİyyət hüququnun
reallaşmasına söyKənən iqtisadi azadlığını tə min etmədən iqtisadi və
sosial tərəqqiyə nail olmaq mümKÜn deyil.
Xüsusi müİKİyyət münasibətlərinin hÖKmranlığı və sağlam
rəqabət olmayan cəmiyyətdə iqtisadi azadlıq da ola bilməz. Xüsusi
müİKİyyət sahibKara daha yaxın müİKİyyət formasıdır. Xüsusi
müİKİyyətin gizli sirri sahibKarı fədaKar əməyə daha çox ruhlan-
dırmasıdır.
Azərbaycan xalqı islahatların, o cümlədən aqrar islahatların daha
çox xüsusi müİKİyyətə əsaslanmaqla aparılan formasına tərəfdardır,
çünKİ xüsusi müİKİyyət formasında müİKİyyətçinin şəxsi marağının
ön plana çəKİlməsi onu bazar iqtisadiyyatının aparıcı qüvvəsinə
çevirir və qısa müddətdə əhaliyə ərzaq tə'minatını verir.
Əsl xalq haKİmiyyətinin bərqərar edildiyi şəraitdə, demoK- ratİK,
humanist cəmiyyətlər xüsusi müİKİyyət münasibətlərindən daha çox
faydalanır. İsbat etməyə ehtiyac yoxdur Kİ, xüsusi müİKİyyətçilər
daha yaradıcı və təşəbbüsKar olur, daha sərbəst fəaliyyət göstərir,
istehsalın, xidmətin səmərəliliyinin və fayda- lığının artmasında
əhəmiyyətli rol oynayırlar, sosial yönümlü iqtisadiyyat yaradırlar.
Ona görə də respublİKa öz iqtisadi Konsepsiyasının əsas
müddəalarında, qəbul etdiyi iqtisadi qanunlarda sahibKarlıq və xüsusi
müİKİyyət münasibətlərinin inKİşafına əhəmiyyətli yer verir.
MüstəqillİK şəraitində respublİKamız öz KonKret şəraitinə uyğun
olaraq xüsusi müİKİyyətin çərçivəsini və formalarını, əməliyyat
96
MülKiyyətin əsas və törəmə formaları
dairəsini özü müəyyənləşdirməK iniKanına malİK olmuşdur.
«Azərbaycan RespublİKasında müİKİyyət haqqında» qanunda yazılır:
«Xüsusi müİKİyyət hüququ istehsal vasitələrinə, qeyri-istehsal
tə'yinatlı predmetlərə və sərvətlərə, pul vəsaitinə və qiymətli Kağızlara,
onlardan istifadə olunmasının nəticələrinə sahiblİK, onlardan istifadə
və onların barəsində sərəncam sahəsində ayrı-ayrı şəxslərin qanunla
qorunan hüquqlarının məcmusudur. Xüsusi müİKİyyət hüququ həyata
KeçirilərKən qanunvericilİKdə nəzərdə tutulmuş qaydada və hədlərdə
muzdlu əməyin tətbiqi müm- Kündür».
İnKİşaf etmiş öİKƏİərdə xüsusi müİKİyyətin yeni təKamül etmiş
formaları və buna əsaslanan tərəqqi etmiş təsərrüfatçılıq mövcuddur.
Məsələn,
ABŞ-ın
xüsusi müİKİyyətçiləri AmerİKa əhalisi üçün
yÜKSƏK Keyfiyyətdə məhsul istehsal edir, ucuz məişət xidməti
göstərir, səmərəli və Keyfiyyətli topdan və pəraKəndə satış sistemi
yaratmış, yÜKSƏK səviyyəli tə'mir-tİKİnti işlərini təşKİl etmiş, yerli
sənaye məhsulları istehsalını genişləndirmiş, Kənd təsərrüfatında
başqa öİKƏlərə də məhsul satmaq imKanına malİK olan fermer
təsərrüfatı yaratmış və s.
Ümumiyyətlə, bu öİKələrdə maddi ne'mətlər bolluğu var, xalq
öz-özünü çox yaxşı dolandırır. Dövlətdən heç bir vəsait almadan öz
xalqının dolanacağına yaxşı şərait yaradan xüsusi müİKİyyət- çilər,
dövlət xəzinəsinə də vergilər verirlər, əlbəttə, bu vergilər onların
iqtisadi inKİşafına şərait yaratmaq həcmində müəyyən olunur. Bazar
iqtisadiyyatı xüsusi müİKİyyət sahibKarlığına əlverişli şərait
yaradılmasını tələb edir. A.Smit xüsusi müİKİyyətçi sahibKarlığı- nın
cəmiyyətdəKİ rolundan danışaraq yazmışdır Kİ, o, yalnız, öz xüsusi
mənafelərini nəzərdə tutur, özünün xüsusi xeyrini güdür.
O,
həm də öz
xüsusi mənafeyini güdməKİə özünə şüurlu xidmət etməK sə'yilə əməli
surətdə cəmiyyətin mənafeyinə xidmət edir.
Muzdlu əməK prosesində işçi sahibKar Kİmi, yaxud qarşılıqlı
razılıqla istehsal prosesinə daxil olursa, onun iş qüvvəsinin dəyəri tələb
olunan səviyyədə ödənilirsə, deməli, burada istismara yol verilmir.
Onu da qeyd etməliyİK
K
İ,
əsl xalq haKİmiyyətinin hÖKm- ranlığı
şəraitində xüsusi müİKİyyətə əsaslanan xırda, orta, hətta iri
müəssisələrdə istismar münasibətləri heç cürə bərqərar edilə bilməz.
Birincisi,
ona görə Kİ, muzdlu işçi cəlb etmənin şəraiti və hüdudu
respublİKanın qanunları ilə müəyyənləşdirilir.
İKİnci- si,
vətəndaşlar
hansı əmlaKi ala bilər, ya da ala bilməz yaxud məhdud şəKİldə ala
bilər və digər müİKİ münasibətlər, o cümlədən sahibKarlarla onlara
işləyənlər arasındaKi münasibətlər res- publİKanın müİKİyyət və digər
iqtisadi-hüquqi qanunları ilə müəyyənləşdirilir. Hər bir müİKİyyətçi
qanuna görə normal iş
97