MiüKiyyət münasibətləri
yətlərini qorumağa can atan yeni təsərrüfat subyeKtlərinin qarşısını
ala biləcəK maneələri aradan qaldırır, istehsalın və satışın di-
versifİKasiyasını stimullaşdıraraq məhsulları müxtəlif, o cümlədən
dövlət müəssisələrinin əvvəllər hÖKmran mövqe tutduğu bazarlara
daxil olan, çoxsahəli rəqabət qabiliyyətli istehsalla məşğul olan
müəssisələrin yaranmasına şərait yaradır. Dövlət eyni zamanda,
imtiyazlı vergi sistemi tətbiq etməKİə
K
İ
Ç
İ
K
sahibKarlığın inKİşafı,
xarici Kapitalın
Ö
İ
KƏ
daxilində geniş tətbiqi üçün əlverişli bazar mühiti
yaradır.
Bazarların
liberallaşchrılması
dövlət
müİKİyyətində
dəyişİKİİK etmədən dövlətsizləşdirilməsini
ƏKS
etdirir.
Dövlətsizləşdirmənin digər üsullarından biri qarışıq müəssisələrin
(dövlət-xüsusi) yaradılması və onların fəaliyyətinin həvəslən-
dirilməsidir. Bu, imtiyazlı vergilər və ya xüsusi Kredit rejimi
sistemindən istifadə etməK vasitəsilə həyata Keçirilir.
Dövlətsizləşdirmənin digər bir üsulu da dövlət müİKİyyətində
olan müəssisələrin fəaliyyəti üçün əlverişli bazar mühitinin
yaradılmasıdır. Bu məqsədlə dövlət onun müİKİyyətində olan
müəssisələrə verilən subsidiyaların azaldılması, banK borclarının
silinmə- sinin aradan qaldırılması, vergi imtiyazlarının ləğv edilməsi
vasitəsilə bu müəssisələrin fəaliyyəti üçün bazar mühitinin
yaradılmasına şərait yaradır.
Nəhayət, dövlət müəssisələrinin müİKİyyətinin dəyişdirilməsinin
geniş tətbiq olunan üsullarından biri ƏKS-milliləşdirməni gös- tərməK
olar. Bu zaman dövlət müəssisələrinin müİKİyyəti nəinKİ xüsusi
şəxslərin, hətta banKİarın, dövlət müəssisəsi KolleKtivləri- nin.
Kooperativlərin əlinə Keçə bilər.
MüİKİyyətin dövlətsizləşdirilməsi onun özəlləşdirilməsi ilə sıx
əlaqəlidir. Özəlləşdirmə, dövlət müİKİyyətinin müəyyən şərtlərlə
dəyişməsini nəzərdə tutur. MüİKİyyətin yeni sahibi onun təsərrüfat
fəaliyyətində istifadəetmə nəticələrinə görə tam maddi mə'suliyyət
daşıyır. Daha dəqiq desəK, özəlləşdirmə dövlət mül- Kİyyətini
ayrı-ayrı şəxslərin, əməK KolleKtivlərinin, hüquqi şəxslərin özəl
müİKİyyətinə
verərəK
müİKİyyətin
dövlətsizləşdirilməsi
üsullarından biri hesab olunur. Deməli, dövlətsizləşdir- məni
özəlləşdirmə
ilə
eyniləşdirməK
olmaz.
Dövlətsizləşdirmə
özəlləşdirməyə nisbətən daha geniş anlayışdır.
Bazar iqtisadiyyatının inKİşaf etmiş öİKƏlərində özəlləşdirmə
təşəKKÜl tapmış iqtisadi sistemin təKmilləşdirilməsi prosesi Kİmi
çıxış edir. Xüsusilə, XX əsrin axırıncı onillİKİəri bu öİKƏlərdə
özəlləşmə prosesi Kİmi xaraKterizə olunur, bu prosesin gedişində
dövlət müİKİyyətinin xüsusi müİKİyyətlə Kəmiyyət və Keyfiyyətcə
əlaqələndirilməsinin optimal variantının intensiv axtarışı gedir.
110
Dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmə
Özəlləşmənin axırıncı dalğası 15-20 il bundan əvvəl başlandığı Qərbi
Avropa da bu prosesi zəruri edən tarixə malİKdir. Bu mərhələdə
xüsusi seKtorla rəqabətdə dövlət müəssisələri istehlaKçıların
tələbatlarının ödənilməsində özlərinin bacarıqsız lığını göstərdilər.
Dövlət himayəsi belə müəssisələrə istehlaKçıların mənafeyindən daha
çox gəlir əldə etməK marağı güdüldüyü şəraitdə fəaliyyət göstərməyə
imıcan verirdi. İstehlan şəraiti ilə
ƏKS
əlaqəsi olmadan dövlət
müəssisələrinin gəlirləri artırdı. Bu, bazar şəraitinə çətin uyğunlaşan
dövlət müəssisələrinin gəlirlərinin tədricən azalmasına səbəb oldu.
Belə müəssisələri dövlət müİKİyyətində saxlamaq əlverişli olmadı,
ancaq onları özəlləşdirməKİə bu müəssisələrin səmərəli fəaliyyətini
bərpa etməı« olardı. İqtisadiyyatda struKtur dəyişİK- lİKİəri zərurətə
çevrildi, bu da saat KəfKİrinin hərəı-cətinin özəlləşdirmə.
istiqamətində
«milliləşdirmədən
özəlləşməyə
və
ƏKSinə»
dəyişilməsinə gətirib çıxartdı. Bir çox öİKƏlərdə özəlləşdirmə iqtisadi
inı-cişafın reallığına çevrildi. İngiltərədə, Fransada, İtaliyada və başqa
öİKƏlərdə son zamanlarda aparılan iqtisadi islahatlar bu nəticələri
təsdiq edir. Səmərəli olmayan müəssisələrin özəl mül- Kİyyətə
Keçməsindən sonra, ümumi daxili məhsulun istehsalında dövlət
seKtorunun payı KəsKİn olaraq aşağı düşmüşdür. Bu müəssisələrin
bazasında səmərəli fəaliyyət göstərən xüsusi firmalar yaranmağa
başlandı. Məsələn, nəhəng telefon şirKəti olan «Britiş teleKom»,
aviasiya şirKəti olan «Britiş eyruez» və «Britiş petro- lem» neft şirKəti
80-ci illərin ortalarında, özəlləşdirmədən sonra öz gəlirlərini bir neçə
dəfə artırmışlar. Bə'zi eKspertlər belə özəl- ləşdirməni dövlət büdcəsi
problemlərinin həllində aparıcı dövlət xadimlərinin siyasəti ilə
əlaqələndirir və ya daxili siyasət məsələlərinin həllində aparıcı
partiyaların gördüyü tədbirlər Kİmi qiymətləndirirlər. Belə qeyd
etməK olar
K
İ,
bazar iqtisadiyyatı
Ö
I
KƏ
-
lərində inKİşafın obyentiv
qanunauyğunluğuna əsaslanmaqla, başqa sözlə, dövlət sentoru ilə özəl
sentor arasında rəqabət mübarizəsinin Keyfiyyətcə yeni səviyyəsi ilə
özəlləşdirmə prosesinin düzgün qiyməti verilə bilər.
Sözsüz Kİ, hər bir öİKədə özəlləşdirmə cari siyasi, sosial
problemlərin həlli ilə paralel baş vermişdir. Belə
K
İ,
məsələn, İngil
tərədə
özəlləşdirilmiş müəssisələrin ƏKsəriyyəti siyasi alver Kİmi haKİm
Konservatorlar partiyasının mənafelərini müdafiə edən şir-
Kətlər
tərəfindən alınmışdır. İtaliyada özəlləşdirmə Kriminal pulların
təmizlənməsinin gizli formasına çevrilmiş, Fransada isə Korrupsiya
xaraKterli meyllər olmuşdu və nəticədə özəlləşdirmə məsələləri ilə
məşğul olan dövlət mə’murları fantİKİ olaraq dövlət müİKİyyətini
havayı əldə etmişdilər. Latın AmerİKası öİKƏlərində isə özəlləşdirmə
orqanlarında Korrupsiya dövlət struKturlarmın zəif
111