MülKiyyət münasibətləri
qarşısının alınmasıdır. Özəlləşdirmənin İKİnci metodu dövlət
müəssisələrinin səhmlərinin əməK KolleKtivləri tərəfindən
müəyyən güzəştli şərtlər vasitəsilə satın alınmasıdır. Bu variant
dövlət müəssisələrinin tez bir zamanda əməK KolleKtivlərinin
müİKİyyətinə verilməsini tə'min edir, bununla belə özəlləşdirilən
müəssisələrdə işləməyən əhaliyə qarşı sosial ədalət prinsipi pozulur.
Özəlləşdirmənin üçüncü modeli dövlət müəssisələrinin bazar
qiyməti ilə satılmasıdır. Bu variant bazar iqtisadiyyatının tədricən,
mərhələlərlə yaradılması, geniş KÜtlə tərəfindən özəlləşmənin
inamsızlıqla qarşılanması, daxili maliyyə resurslarının çatışmamazlığı
və xarici investorların özəlləşdirməyə maraq göstərməməsi ilə
xaraKterizə olunur.
Bu modellərin heç biri xalis formada tətbiq edilməyib, ona görə də
Şərqi Avropanın müxtəlif öİKƏİərinin təcrübəsi bu modellərin
müxtəlif nisbətindən istifadə edilməsi cəhətindən qiymətlidir.
Çexiyada,
SlovaKİyada,
BaltİKyanı
dövlətlərdə,
Rusiyada
özəlləşdirmənin birinci modelindən istifadə edilib. Bu öİKƏİərdə əsas
model Kİmi dövlət müİKİyyətinin satışı seçilsə də əhalidə sərbəst
maliyyə vasitələrinin olmaması və xarici investorların özəlləşdirməyə
Kifayət qədər az maraq göstərməsi nəticəsində pulsuz və bərabər
bölüşdürmə modeli daha geniş yayılmışdır.
Keçmiş Yuqoslaviyada özəlləşdirmə əsasən İKİnci model əsasında
aparılmış və dövlət müəssisələrinin bağlı tipli aKSİoner cəmiyyətlərə
çevrilməsi yolu ilə həyata Keçirilmişdir. Səhmlər ancaq müəssisənin
işçiləri və təqaüddə olan üzvləri arasında paylanılmış və onlara
güzəştli qiymətlərlə satılmışdır. Səhmlərin alışı zamanı bütün
vətəndaşlara səhmin nominal qiymətinin 30 faizi həcmində güzəşt,
müəssisənin KolleKtivi və təqaüdçülərə işlədİKİəri hər il üçün səhmin
dəyərinin 1 faizi həcmində əlavə güzəşt nəzərdə tutulurdu. Bundan
əlavə bir güzəşt də səhmlərin dəyərinin 10 il müddətində ödənilməsi
ilə bağlı idi. Bu modelin üstün cəhəti, səhmlərin satışından əldə edilən
vəsaitlərin xəzinəyə deyil, müəssisənin öz tələbatlarının, onların
gələcəKdə
modernləşdirilməsi
üçün
istifadə
edilməsindədir.
Çatışmayan cəhəti isə həmin müəssisədə işləməyən vətəndaşların
özəlləşdirmədən təcrid olunmasıdır.
Özəlləşdirmənin üçüncü modeli Macarıstanda, Şərqi Almaniyada,
Polşada, Bolqarıstanda geniş yayılmışdır. Macarıstanda hələ planlı
sistem dövründə xüsusi seKtorun inKİşafı üçün Kifayət qədər əlverişli
şərait yaranmışdır. Hələ 80-ci illərin əvvəllərində burada əhaliyə
göstərilən xidmətlərin təxminən yarısı, əmtəə dövriyyəsinin 1/3 hissəsi
və tİKİnti-layihə işlərinin həcminin 15 faizi özəl seKtorun payına
düşürdü. Macarıstanda həyata Keçirilən
114
Dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmə
Özəlləşdirmənin xüsusiyyətlərindən biri öİKənin qapılarının xarici
Kapital üçün tam açıq olması, xarici investorlara müəssisələrin
səhmlərinin hamısını almağa icazə verilməsi, yerli Kapitala nisbətən
xarici Kapital üçün vergi güzəştlərinin mövcud olması xa- raKterdir.
Macarıstanda özəlləşdirmə prosesinin digər öİKƏİərə nisbətən ləng,
aşağı templə getməsi onun tədricən aparılması ilə bağlıdır. Bunun əsas
səbəbi müəssisələrin özəlləşdirilməsinin yalnız real bazar qiymətinə
satışı yolu ilə həyata Keçirilməsindədir. Öl- Kədə yerli və xarici
investorlar özəlləşdirməyə az maraqlı olduğundan, bu proses yÜKsəK
sür'ətlə gedə bilməzdi.
Şərqi Avropanın bir sıra öİKƏlərində (Çexiyada, SlovaKİyada,
Macarıstanda, Bolqarıstanda) aparılan özəlləşdirmə, özəlləşdirmənin
xəfif, qismən radİKal variantı hesab olunur. Özəlləşdirməni həyata
KeçirərKən burada bir-birinə zidd İKİ məsələnin həlli qarşıya
qoyulmuşdu. Bir tərəfdən bu öİKƏlərdə özəlləşdirmənin sür'ətlə, qısa
bir dövr ərzində aparılmasına, digər tərəfdən isə investisiya və
texnoloji modernləşdirmə problemlərinin həllinə cəhd göstərilirdi.
Özəlləşdirmə zamanı iqtisadi səmərəliliyin ön plana çəKİlməsi
istehsalın səviyyəsinin bu öİKƏlərdə MDB dövlətlərinə nisbətən az
aşağı düşməsinə və böhrandan daha tez bir zamanda çıxmasına səbəb
olmuşdur. Özəlləşdirmənin radİKal variantı Polşada müşahidə olunur.
Burada müİKİyyətin yenidən qurulmasına onun formasının
dəyişdirilməsi nöqteyi-nəzərindən yanaşılırdı. Özəlləşdirmənin Polşa
variantının radİKallığı özəlləşdirmənin həm borcu olan müəssisələrin
ləğv olunması, həm də onların əmlaKİarının satılması yolu ilə həyata
Keçirilməsində öz ƏKSini tapmışdır.
Keçmiş
SSRİ
məKanına daxil olan öİKələr arasında RusiyadaKi
vəziyyət dəyişİKİİKİəri təcrübəsi böyÜK maraq doğurur. Rusiyada
aparılan özəlləşdirmənin mühüm cəhəti onun mərKəzləşmiş xa- raKter
daşımasıdır. Özəlləşdirmə dövlətin iqtisadi siyasətinin tərKİb hissəsi
olub, yuxarıdan dövlət səviyyəsində təşKİl olunması ilə səciyyələnir.
Bunun nəticəsində dövlət özəlləşdirmə prosesini tənzimləyir və ona
nəzarət edir. Rusiyada özəlləşdirmənin xüsusiyyəti onun həyata
Keçirilən zaman bazar və inzibati metodların uyğunluğunu nəzərə alan
qarışıq özəlləşdirmə modelindən istifadə olunmasındadır. Dövlət
müəssisələrinin müsabiqə və hərraclarda satışı onun nağd pula
satılması
ilə
yanaşı,
özəlləşdirilən
müəssisələrin
səhmlərinə
dəyişdirilməsini nəzərdə tutan pulsuz özəlləşdirmə vauçerləri (çeKİəri)
vasitəsilə həyata Keçirilib. Deməli, Rusiyada özəlləşdirmə əsasən İKİ
model üzrə aparılıb: 1) 30 iyun
1994-
cü ilə qədər pulsuz özəlləşdirmə modeli (vauçer modeli), 2) 1
iyul 1994-cü il satış (pullu) modeli. BütövlÜKdə Rusiyada
özəlləşdirmə
prosesi sahibKarlığın özəl seKtorunun qısa bir dövr
115