Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Əmtəə istehsalının formaları 

təsərrüfat formaları da təşKİl olunur. Məsələn, müştərəK sahib- 

Karlıq, 

səhmdar cəmiyyətləri və s. 

Sadə  və  Kapitalist  əmtəə  təsərrüfatlarının  ümumi  cəhətləri  də 

vardır.  İstehsalı  müstəqil  təşKİl  edən  istehsalçıları  ictimai  əməK 

bölgüsü,  əmtəə  istehsalı,  bazar  vasitəsilə  əlaqə  saxlamaq  birləşdirir. 

Əmtəə  istehsalının  ümumi  qanunları  Kapitalizm  təsərrüfatında  öz 

əhəmiyyətini saxlayırlar, laKİn bu qanunlar müəyyən modifİKasiyaya 

uğrayırlar.  ÇünKİ  əmtəə  təsərrüfatında  inKİşaf  etmiş  bazar  sistemi 

fəaliyyət göstərir. 

Inıcişaf  etmiş  Kapitalist  əmtəə  münasibətlərinin  bazar  sisteminin 

yaranması  müəyyən  qanunauyğunluqlara  malİKdir.  Belə  bir  iqtisadi 

bazar  modelinin  yaranması,  hər  şeydən  əvvəl,  dövlət  ha- 

Kİmiyyətindən asılı olmayaraq torpaq üzərində xüsusi müİKİyyə- tin 

formalaşması ilə əlaqədardır. Dövlət torpağı mənimsəməyə bilməmiş, 

torpaq  bölgüsünə  qarışmamaqla  iqtisadi  sistemin  bir  ünsürünə 

çevrilmiş  və  xüsusi  müİKİyyət  münasibətləri  təşəKKÜl  tapıb  İnKİşaf 

etmişdir. İqtisadi sistemin bazar modelinin yaranması prosesində icma 

müİKİyyəti öz yerini dövlətə deyil, xüsusi müİKİyyətçilərə vermişdir. 

BeləlİKİə,  xüsusi  sahibKarlıq  fəaliyyətinin  inKİşafı  iqtisadiyyatda 

yeni  törənən  ünsürləri  stimullaşdıraraq  istehsalın  səmərəliliyini 

artırmışdır.  Xüsusi  müİKİyyət  nəticəsində  törənmiş  ünsürlər  iqtisadi 

artımı  tə'min  edə  bilmişdir.  Məhz  buna  görə  də  bazar  iqtisadi 

modelinin  birincisindən  -  sadə  əmtəə  istehsalçılarından  fərqli  olaraq, 

İKİnci model - sahibKar-Kapitalistlərin xüsusi müİKİyyətə əsaslandığı 

inKİşaf etmiş bazar iqtisadi modeli meydana gəlmişdir. 

Bazar  iqtisadiyyatının  İKİnci  modeli  birincidən  fərqli  olaraq 

şəxsiyyətin  dövlətdən  üstünlüyü  ilə  xaraKterizə  edilir 

K

İ,  bu  model 

daxilində  inKİşafa  əsas  və  həlledici  hərəKət  verən  qüvvə  xüsusi 

müİKİyyət hesab olunur. 

Kəndlilərin  və  sənətKarların  bazar  üçün  istehsal  etdİKİəri  sadə 

əmtəə  təsərrüfatından  fərqli  olaraq  inKİşaf  etmiş  əmtəə  istehsalı  olan 

Kapitalist iqtisadi sistemində bütün əməK məhsulları ilə yanaşı istehsal 

amilləri  də  əmtəəyə  çevrilir.  Kapitalist  əmtəə  təsərrüfatında  bazar 

münasibətləri  də  ümumi  xaraKter  daşıyır. 

Bu 

təsərrüfatda  bütün 

iqtisadi  sistem  əşyalaşır,  iqtisadi  münasibətlər  insanlar  arasında 

«şeylərin» münasibəti Kİmi çıxış edir. 

Əmtəə  istehsalının 

yÜKSƏK 

səviyyəyə  çatması  Kapitalizmin  bir 

istehsal  üsulu  Kİmi  qərarlaşması  ilə  əlaqədardır.  LaKİn  Kapitalist 

istehsal üsulunun yaranması iİKİn Kapital yığımı ilə də bağlıdır. 

İİKİn 

Kapital  yığımının 

birinci  tərəfi 

ondan  ibarətdir 

K

İ,

 

bilavasitə  istehsalçıların  istehsal 

vasitələrindən məhrum olması çox 

zəif

 

131 

---

Əmtəa istehsalı və pul 

getdiyindən  sadə  əmtəə  istehsalında  Keyfiyyət  dəyişİKİİKİəri  baş 

vermir  və  bunu  hələ  iİKİn  Kapital  yığımı  adlandırmaq  olmaz.  İİKİn 

Kapital  yığımının  bu  mərhələsinin  sürətləndirilməsində  dövlət 

mühüm  rol  oynayır.  Belə  Kİ,  dövlət  zoraKilıq  yolu  ilə  bilavasitə 

istehsalçıları - Kəndliləri torpaq müİKİyyətindən məhrum edir. 

İİKİn Kapital yığımının 

İKİnci tərəfi 

ondan ibarətdir 

K

İ,

 

pul vəsaiti azlığın 

əlində yığılır və iİKİn Kapitalistlər meydana çıxır. 

İİKİn Kapital yığımının əsas mənbəyi pul sərvətinin toplanmasıdır. 

Pul sərvəti müstəmləKəçilİK sistemi, dövlət istiqrazları sistemi, vergi 

sistemi, proteKsionizm sistemi vasitəsilə əldə edilmişdir. İİKİn Kapital 

yığımının  nəticəsində  Kapitalist-fermerlər  və  sənaye  Kapitalistləri 

yaranır. 

Yeni  istehsal  üsulunun  yaranması  üçün  zoraKilıq  heç  bir  şərait 

yaratmır,  çünKİ  istehsal  üsulları  obyeKtiv  qanunauyğunluqlar 

əsasında meydana gəlir və inKİşaf edirlər. 

Təsərrüfat tiplərinin xüsusi formalarından biri də inzibati- amirlİK, 

mərKəzləşdirilmiş  planlı  iqtisadiyyatdır.  Planlı  iqtisadiyyatda 

əmtəə-pul  və  bazar  əlaqələri  saxlanılır.  LaKİn  iqtisadiyyatın  idarə 

edilməsinə dövlət həddən artıq nüfuz edir. Planlı əmtəə təsərrüfatında 

istehsalçılarla  (bu  təsərrüfat  tipində  bütün  istehsal  vasitələri,  o 

cümlədən  torpaq  üzərində  dövlət  müİKİyyəti  olur)  istehlaKçılar 

arasında olan əlaqələri dövlət özü nizamlayır. 

Hər şeydən əvvəl, planlı əmtəə təsərrüfatında dövlət əmr, qanun və 

tapşırıqlar  verir,  planlar  tərtib  edir,  direKtiv  və  normativ  planlar 

qanuniləşdirilir. 

Bu 

tədbirləri  dövlət  plan  Komitəsi  vasitəsilə  həyata 

Keçirir,  ali  partiya  orqanları  isə  rəhbərlİK  edirlər. 

Nə 

istehsal  etməli, 

resursları  nə  cür  bölüşdürməli,  istehsalçılar  və  İstehlaKçılar  necə 

hərəKət 

etməlidir? 

- 

məsələlərini 

dövlət 

mərKəzləşdirilmiş 

qiymətqoyma vasitəsilə həll edir. 

İnzibati-amirlİK 

və 

ya  planlı  əmtəə  təsərrüfatı  sisteminin  mad-  di-iİKİn 

şərtlərini  inKİşaf  etmiş  maşınlı  istehsal 

və 

inKİşaf  etmiş  ictimai  əməK  bölgüsü 

sistemi təşKİl edir. 

Deməli,  inzibati-amirlİK, mərKəzləşdirilmiş  planlı  iqtisadiyyat elə 

bir ictimai təsərrüfat formasıdır Kİ, burada inKİşaf etmiş ictimai əməK 

bölgüsü,  ixtisaslaşdırılmış  istehsal,  müxtəlif  iqtisadi  struKturlar, 

ümumiyyətlə, iqtisadi inKİşaf şüurlu surətdə vahid mərKəz tərəfindən 

sərt şəKİldə nizamlanır. İnzibati-amirlİK sisteminin höKmran olduğu 

bu  ictimai  təsərrüfat  formasında  İKİ  əsas  modeli  qeyd  etməK  olar: 

direKtiv-planlaşdırma  və  normativ-  planlaşdırma.  Hər  İKİ  model 

şüurlu sərt nizamlanmaya əsaslanan iqtisadi sistemi təşKİl edir Kİ, bu 

iqtisadi  sistemin  əsasında  direKtiv  və  normativ  planlar  dayanır. 

Müəssisələrin  müstəqilliyi  bu  və  ya  başqa  dərəcədə  nəzərə  alınmır, 

onların fəaliyyətinin qiy 

132 

---