Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Əmtəə istehsalının formaları 

mətləndirilməsi direKtiv və normativ planların yerinə yetirilməsindən 

asılıdır. 

DireKtiv və normativ modellərin ümumi və fərqləndirici cəhətləri 

də  vardır.  Həm  direKtiv,  həm  də  normativ  planlaşdırma  əmtəə 

istehsalı üçün inKİşaf etmiş ictimai əməK bölgüsü, milli iqtisadiyyatın, 

azad  bazar  münasibətlərinin  sıxışdırılması  xaraKterİK  xüsusiyyət 

təşKİl  edir.  LaKİn,  direKtiv  planlaşdırma  modeli  ünvanlı  plana, 

resursların 

mərKəzləşdirilmiş 

qaydada 

bölüşdürülməsinə, 

mərKəzləşdirilmiş qiymətlərə əsaslanır. 

Planlı  əmtəə  təsərrüfatı  özünü  doğrultmadığı  üçün  müasir 

mərhələdə  bütün  Keçmiş  sosialist  öİKƏləri  bazar  iqtisadi  sisteminə 

Keçirlər.  Müasir  bazar  iqtisadiyyatı  müxtəlif  amillərin  tə'siri 

nəticəsində 

formalaşmışdır. 

Buraya 

dövlətin 

iqtisadiyyatı 

nizamlaması, dünya iqtisadiyyatı, inKİşaf etmiş bazar infrastruKturu, 

sosial- laşdırılmış əmtəə istehsalı daxildir. 

Sosiallaşdırılmış əmtəə istehsalının bazar iqtisadi sistemində insan 

amilinə üstünlÜK verilir. 

§4. Əmtəə tədavülü və pulun meydana gəlməsi 

Əmtəədə  təcəssüm  olunan  və  mübadilə  zamanı  təzahür  edən 

ictimai  əməK  əmtəənin  dəyərini  yaradır.  Bərabər  dəyərə  maliK  olan 

əmtəələr  bir-birinə  mübadilə  edilir,  bu  əmtəələr  eKvivalentdirlər. 

Dəyər  mübadilə  dəyərilə  bağlıdır.  Dəyər  əmtəənin  daxili  xassəsidir, 

mübadilə dəyəri isə əmtəə dəyərinin təzahür formasıdır. 

Əmtəələrin  dəyərlərinin  bərabərləşdirilməsi  və  mübadiləsi  əmtəə 

istehsalında  xaraKterİK  cəhətdir.  Natural  təsərrüfat  şəraitində 

istehsalçılar vaxt vahidi əsasında (saat, gün) sərf etdİKİəri əməK- lərini 

nəzərə  alır  və  onun  nəticəsini  ölçürdülər.  LaKİn  natural  təsərrüfat 

şəraitində  onların  sərf  olunmuş  əməyi  dəyər  forması  almırdı.  Əmtəə 

təsərrüfatında  isə  əməK  dəyər  münasibətləri  Kİmi  təzahür  edir. 

Deməli,  əmtəə  təsərrüfatında  ictimai  əməK  birbaşa  vaxt  vahidi  ilə 

ifadə  olunur.  İctimai  əməK  əmtəə  istehsalında  dolayısı  yolla  -  yə'ni 

mübadilə  prosesində  təzahür  edir.  Məsələn,  bir  cüt  ayaqqabı  3  Kq. 

pambığa  bərabər  tutulur.  Dolayısı  yolla  bu  o  deməKdir  Kİ,  bir  cüt 

ayaqqabıya sərf edilən ictimai əməK 3 Kq pambığa sərf edilən ictimai 

əməyə bərabərdir. BeləlİKİə, dəyər təKCƏ əməK məsrəfi deyil, o eyni 

zamanda  əmtəə  istehsalına  sərf  edilən  ictimai  əməKdir 

K

İ ,

 

mübadilə 

prosesində təzahür edir. 

Deməli,  əmtəənin  dəyəri  istehsal  prosesində  əməK  vasitəsilə 

yaradılır.  Mübadilə  prosesində  dəyər  bir  əmtəəni  digər  əmtəəyə 

dəyişdirəndə  təzahür  edir.  Buna  mübadilə  dəyəri  deyilir.  Dəyərin 

iİKİn İnKİşaf forması sadə dəyər formasıdır. Məsələn, bir balta = 

133 

---

Əmtəə istehsalı və put 

20  Kq.  taxıl.  Burada  baltanın  dəyəri  20 

KQ

.

 

taxılda  ifadə  olunmuşdur. 

Taxıl  baltanın  dəyərini 

ƏKS 

etdirir.  Baltanın  dəyəri  taxılın  istehlaK 

dəyərində  ifadə  olunmuşdur,  çünKİ  həm  taxılın,  həm  də  baltanın 

istehsalına  əməK  sərf  edilmişdir.  Bu  İKİ  əmtəənin  bir-birinə  bərabər 

tutulması  o  deməKdir 

K

İ,

 

onların  hər  İKİsi-  nin  istehsalına  sərf 

olunmuş  əməK  bərabərdir.  Əmtəələrin  bir-  birinə  bərabər  olmasının 

əsasını  bu  əmtəələrdə  təcəssüm  edən  bərabər  əməK  sərfi  təşKİl  edir. 

Öz  dəyərini  digər  əmtəədə  ifadə  edən  əmtəə  (balta)  nisbi  dəyər 

forması,  öz  dəyərini  (taxıl)  baltanın  İstehlaK  dəyərində 

ƏKS 

etdirən 

əmtəə eKvivalent dəyər formasıdır. 

İİK 

mübadilə təsadüfi xaraKter daşımış və bir növ məhsulun başqa 

növ məhsula dəyişdirilməsi olmuşdur. Dəyərin belə formasına sadə və 

ya təsadüfi dəyər forması deyilir. 

Birinci  iri  ictimai  əməK  bölgüsünün  yaranması  ilə  mübadilə 

müntəzəm  şəKİl  alır.  Məsələn,  maldar  tayfalar  maldarlıq  məhsulları 

istehsal  etdİKCə  ƏKİnçi  tayfaların  və  sənətKarların  istehsal  etdiyi 

məhsullara ehtiyacı artır. BeləlİKİə, bu tayfalar arasında olan mübadilə 

müntəzəm xaraKter daşıyır. Belə bir tarixi inKİşaf nəticəsində dəyərin 

İKİnci mübadilə forması - tam və ya dolğun dəyər forması yaranır. 

Dəyərin  inKİşafının  İKİnci  formasında  dəyər  öz  təcəssümünü  bir 

neçə  əmtəənin  istehlaK  dəyərində  tapır.  LaKİn  bu  prosesdə  də 

əmtəələr  əmtəələrə  dəyişdirilir.  İctimai  əməK  bölgüsünün  və  əmtəə 

istehsalının inKİşafı, onların dərinləşməsi, bir əmtəənin digər əmtəəyə 

dəyişdirilməsi qənaətbəxş olmur. Mübadilə prosesi çətinləşir. Məsələn, 

ayaqqabı  sahibinin  baltaya,  balta  sahibinin  taxıla  olan  ehtiyacı  artır. 

BeləlİKİə,  əmtəə  təsərrüfatı  genişləndİKCə  əmtəə  istehsalçıları 

arasında  elə  bir  ümumi  eKvivalent  dəyər  forması  meydana  çıxır  Kİ, 

bütün  əmtəə  istehsalçılarının  bu  eKvivalent  dəyər  formasına  ehtiyacı 

artır. BeləlİKİə, bir əmtəə bütün əmtəələr sırasından ayrılır və ümumi 

eKvivalent  dəyər  forması  Kİmi  mübadilə  olunur.  Dəyər  formalarının 

inKİşafının bu mərhələsinə ümumi dəyər forması deyilir. 

Ümumi dəyər forması onunla xaraKterizə edilir Kİ, bütün əmtəələr 

bir  əmtəəyə,  yə'ni  ümumi  eKvivalent  rol  oynayan  əmtəəyə  mübadilə 

olunur.  Dəri,  xəz,  duz  və  s.  müxtəlif  yerlərdə  ümumi  eKvivalent 

rolunu  oynamışlar.  Müxtəlif  əmtəələrin  ümumi  eKvivalent  rol 

oynaması  genişlənməKdə  və  artmaqda  olan  bazar  tələbatını  ödəyə 

bilmir.  Əmtəə  təsərrüfatında  ziddiyyətlər  yaranır.  Be-  ləlİKİə, 

müəyyən  bir  əmtəə  uzun  müddət  ümumi  eKvivalent  rol  oynamaqda 

passivləşir və dəyərin pul forması yaranır, yə’ni ümu 

134 

---