Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Bazar va bazar iqtisadiyyatı 

Konversiya marKetinqdə potensial alıcıların neqativ tələbi olduqda 

tətbiq  olunur.  Hər  hansı  bir  əmtəəyə  tələb  yoxdursa,  bu  halda 

stimullaşdırıcı marKetinq tətbiq olunur. 

Tələbin  səviyyəsini  saxlayan  marKetinqdə  əsas  məqsəd  tələbi 

sabitləşdirməK, onun səviyyəsini saxlamaq olur. 

İstehsal  müəssisələrindən,  satış  bazarlarından  asılı  olaraq 

marKetinq  daxili  və  beynəlxalq  istehlaK  şeyləri,  istehsal  vasitələri  və 

xidmət yarımbölmələrinə də ayrılır. 

MarKetinq  Kateqoriyası  geniş  məzmunlu  Kateqoriya  Kİmi  peşə- 

Kar Kadrlar Korpusu məsələsini də az-çox özündə ehtiva edir. 

Bu  sahənin  peşəKar  Kadrı  marKetoloq  adlamr.  MarKetoloqlar 

marKetinqlə bağlı məsələlərdən yaxşı baş çıxaran mütəxəssislər hesab 

olunurlar. 

MarKetinqin  tərKİb  hissələrindən  biri  reKİamlardır.  ReKİam  is- 

tehlaKçıların  tələbinin  və  zövqünün  formalaşmasına  müsbət  tə'sir 

göstərir. 

ReKİam  bir  neçə  məqsəd  daşıyır:  müəssisənin  obrazını  (surətini) 

yaratmaq,  cari  satışı  artırmaq,  alıcılara  nəyi  almağı  və  yaxud  nəyi 

hÖKmən almağı izah etməKdir. 

ReKİamın  başlıca  vəzifəsi  müştərilər  tapmaq,  cəlb  etməK, 

yaratmaq və genişləndirməKdir. 

Bə'zi mənbələrdə marKetinqin KonKret variantları maraq doğurur. 

Bununla əlaqədar Cədvəl 1-ə nəzər salmaq məqsədəuyğundur. 

Azərbaycan  üçün  marKetinqə  praKtİK  baxımdan  hələlİK 

mənimsənilməyən iqtisadi qurum (model) Kİmi baxıla bilər. Şübhəsiz, 

bazar iqtisadiyyatı formalaşdıqca və inKİşaf etdİKCə onun fəaliyyətinə 

tələb  artacaqdır.  İş  burasındadır  Kİ,  marKetinq  bütün-  lÜKdə  bazar 

təfəKKÜr tərzinə əsaslanır. MarKetinq - tam bazar iqtisadiyyatı, bütün 

təsərrüfat fəaliyyətinə olduqca müsbət tə'sir göstərən amildir. 

§5. Bazar iqtisadiyyatının genetin əsasları 

və əsas cəhətləri 

Cəmiyyətin  İnKİşaf  tarixinə  bilavasitə  bir  neçə  ictimai  təsərrüfat 

forması  tipləri  (modelləri)  mə'lumdur.  Onların  əsaslarından 

aşağıdaKiları  göstərməK  olar:  1.Natural  təsərrüfat;  2.  Əmtəə  (bazar) 

təsərrüfatı; 3. Bazar iqtisadiyyatı. 

Bəşər  cəmiyyətinin 

iİKİn 

ictimai  təsərrüfat  forması  natural  forma  adlanır. 

Bu, bəsit bir təsərrüfatçılıq forması olub. Burada maddi ne'mətlər istehsalından 

başlıca olaraq, insanların şəxsi 

150 

---

Bazar iqtisadiyyatının genetiK əsasları və əsas cəhətləri 

tələbatının  ödənilməsi  əsas  yer  tutub  və  bu  məqsəd  güdülüb.  İs- 

tehlaK  ayrı-ayrı  vahidlər  dairəsində  həyata  Keçirilib.  Təsərrüfatın 

natural  tipinə  aşağıdaKi  cəhətlər  xas  olub:  təcrid  olunma,  lo-  Kallıq, 

istehsalın məhdud çərçivəsi, inKİşafın aşağı səviyyəli olması, ətalət və 

s. Tarixi təcrübədə natural təsərrüfat rəngarəng modellərdə ifadə edilə 

bilər. Məsələn, ibtidai icma, Asiya icması, alman icması, slavyan icması 

və  i.a.  Hətta  müasir  dövrdə  də  inKİşaf  etməKdə  olan  bə'zi 

öİKƏİərdəKİ  xalqlarda  natural  iqtisadiyyata  aid  təsərrüfatlar 

mövcuddur. 

İctimai  əməK  bölgülərinin,  xüsusən  müİKİyyətin,  istehsalın 

ixtisaslaşmasının  meydana  gəlmələri  ilə  tarixi  inKİşaf  prosesində 

natural  ictimai  təsərrüfat  forması  (tipi)  əmtəə  (bazar)  təsərrüfatı  ilə 

əvəz olunmağa başlayır. 

Əmtəə  istehsalı,  əmtəə  təsərrüfatı  dərsliyin  əvvəİKİ  müvafiq 

mövzusunda geniş şərh olunduğu üçün burada onun şərhinə ehtiyac 

yoxdur (Bax: VII fəsil). 

Qeyd  etməK  lazımdır  Kİ,  əmtəə  istehsalının  və  bazarın  meydana 

gəlməsi  hələ  müasir  elmi  baxımla  bazar  iqtisadiyyatı  sistemi  deməK 

deyildi. Bazar iqtisadiyyatı anlayışı onlardan  əsaslı surətdə fərqlənən 

və tarixən onlardan çox-çox sonralar meydana gələn və formalaşan bir 

təsərrüfat  formasını  ifadə  edir.  Bu,  tarixən  bilavasitə  Kapitalist 

iqtisadiyyatının  yaranması  ilə  qərarlaşmağa  başlayıb  və  bu  müasir 

səviyyəyə gəlib. Bə'zi iqtisadi ədəbiyyatda ümumiyyətlə, bazar, bazar 

iqtisadiyyatı  sistemi  ilə  eyniləşdirilir  və  qarışdırılır.  Başqa  sözlə, 

şərhlərdə onların əsaslı fərqlərə ma- lİK olmaları göstərilmir. HalbuKİ, 

bazar  iqtisadiyyatı  (bazar  iqtisadiyyatı  sistemi)  anlayışı  mahiyyətcə 

başqa elmi və praKtİKİ mə'na Kəsb edir. 

Bazar  iqtisadiyyatı  özünəməxsus  genetİK  əsaslara  malİKdir.  Bu 

aşağıdaKilarla səciyyələnir:  inKİşaf etmiş  ictimai  əməK bölgüsü, özəl 

və qarışıq müİKİyyətin haKİm mövqedə olması,  əmtəə təsərrüfatının 

geniş  dairəyə  malİK  olması,  əmtəə  istehsalına  yeni  vahidlərin,  o 

cümlədən  iş  qüvvəsinin  daxil  olması,  tələb  və  təKİifin  yÜKSƏK 

dinamİKİiyi,  rəqabət  dairəsinin  və  gücünün,  bazar  sisteminin  daim 

əhatəlİK  dərəcəsinin  artması,  iqtisadi  demoKratİKİəşmə,  iqtisadi 

azadlıq, liberallaşdırma, mənfəətin hərəKətverici qüvvəyə çevrilməsi, 

istehsal və bazar infrastruKturlarının genişlənmə meylinin güclənməsi 

və s. Sonralar daha da inKİşaf etmiş, modernləşmiş bu genetİK əsaslar 

və digərləri onun səciyyəvi Komponentlərinə çevrilmişlər. 

BeləlİKİə,  bu  gün  inKİşaf  etmiş  öİKƏlərdə  bazar  iqtisadiyyatı 

sistemi təKmil cəhətlərlə (atributlarla) səciyyəvidir. 

Bazar iqtisadiyyatı ideologiya deyil, zamanın metodları ilə təc 

151 

---

Bazar və bazar iqtisadiyyatı 

rübədən  çıxmış  iqtisadi  münasibətlərin  məcmusudur.  0,  mərKəz- 

ləşmə  ilə  alternativdir,  müəyyən  mə'nada  ondan  uzaqdır,  çevindir, 

dəyişKəndir,  prantİKdir.  Vaxtı  ilə  A.Smit  onu  «görünməz  əllər» 

metaforu ilə qətiyyətləşdirmişdir. 

Müasir bazar iqtisadiyyatında çoxmüİKİyyətçilİK xüsusi mövqeyə 

malİKdir. Onun mahiyyətində adenvat olan ən mühüm aparıcı forma 

isə  özəl  müİKİyyət  formasıdır.  Bundan  başqa  şübhəsiz,  dövlət, 

səhmdar,  Kooperativ,  Kollentiv  və  bir  sıra  digərləri  də  bazar 

iqtisadiyyatı sistemi ilə vəhdət təşKİl edirlər. 

Bazar  iqtisadiyyatında  xüsusi  sahibnarliq  fəaliyyəti  onun  ən 

səciyyəvi  Komponentlərindən  biridir  və  xüsusi  aparıcı  rol  oynayır. 

Onsuz  bazar  iqtisadiyyatının  fəaliyyətini  təsəvvür  etməK  mümKÜn 

deyil. 

İstehsal və istehlan amilləri də burada çox mühüm rola malindir- 

lər.  Onların  tarixi  insan  cəmiyyətinin  yaranması  ilə  bağlıdır.  La-  Kİn 

bazar  iqtisadiyyatı  sistemində  onlar  tamam  yeni  Keyfiyyətlərlə 

səciyyələnir,  daimi,  fasiləsiz  xaraKter  daşıyır,  geniş  ixtisaslaşma 

əsasında  qarşılıqlı  əlaqədə  olurlar  və  bu  əsasən  topdan  bazar 

sövdələşmələri formasında təzahür edir. 

Müasir  bazar  münasibətlərinə  xas  olan  mühüm  cəhətlərdən  biri 

iqtisadi  demoKratİKİəşmə,  şəxsi  iqtisadi  azadlıq,  liberallaşdırmadır. 

Bunlar bazar iqtisadiyyatının fundamental prinsipləri sayılır. 

İstehlaKçının  azadlığı  bundadır 

K

İ ,

 

O

,  çoxlu  rəqabətli  əmtəələrdən 

və xidmət növlərindən istədiyini seçir. 

İstehsalçı azadlığı isə İİK növbədə bundadır Kİ, o, istədiyi məhsul, 

mə'mulat istehsalı ilə məşğul olar, onu genişləndirər və risK yolu ilə öz 

məqsədinə çatıb mənfəət əldə edər, biznesmen, sahib- Kar ola bilər. O, 

bu  imKanla  müasir  bazar  iqtisadiyyatını  siyasi  demoKratiya  ilə 

birləşdirir. Müasir bazar iqtisadiyyatının mərKƏ- zi cəhətlərindən biri 

onun  geniş  bazar  infrastruKturuna  malİK  olmasıdır.  Müasir  bazar 

infrastruKturuna  birjalar  (əmtəə,  əməK,  xammal,  fond,  valyuta), 

topdansatış  və  pəraKəndəsatış  ticarət  struK-  turları.  Kommersiya 

banKİarı,  Kommersiya  sığorta  Kampaniyaları,  xüsusi  reKİam 

agentlİKİəri,  gömrÜK  sistemləri.  Kommersiya  sərgi  KompleKtləri, 

auditor Kampaniyaları, xüsusi azad sahibKarlıq zonaları və s. daxildir. 

Bazar  iqtisadiyyatının  mühüm  cəhətlərindən  və  aparıcı,  təKan- 

verici amillərindən biri daim artan mənfəətə nail olunması, ona cəhd 

göstərilməsidir. 

Mənfəət  uğrunda  rəqabət  mübarizəsində  qalib  gəlməK,  risKƏ 

getməK, təşəbbü SKarlıq göstərməK, iqtisadi səmərəliliyi artırmaq və 

məsrəfləri  azaltmaq  yolu  ilə  əmtəələrin  və  xidmət  növlərinin 

qiymətlərini aşağı salmaq - bunlar hamısı bazar iqtisadiyyatının tə- 

152 

---