Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Bazar iqtisadiyyatının genetiK əsasları və əsas cəhətləri 

Kamülünə  tə'sir  göstərən  amillərdir.  Deməli,  bazar  iqtisadiyyatının 

aşKar  cəhətlərini  təzahür  etdirənlərdir.  Bazar  iqtisadiyyatı  müəyyən 

qüsurlarsız da deyil, məs., o, inflyasiya üçün şərait yaradır və s. 

Ümumiyyətlə,  bazar  iqtisadiyyatı  səmərəli  fəaliyyət  göstərən 

sistemdir.  Onda  belə  bir  sual  da  meydana  çıxa  bilər 

K

İ,

 

bazar 

iqtisadiyyatının inKİşafında dövlətin, hÖKumətin rolu varmı və varsa 

oraya müdaxilə etməK hansı zərurətdən irəli gələ bilər? 

XVIII  əsrdə  yazıb-yaratmış  KİassİK  iqtisadın  banisi  A.Smitin  əsas 

ideyası  -  bazar  iqtisadiyyatında  liberalizm,  dövlətin  iqtisadiyyata 

minimal  müdaxiləsi,  tələb  və  təKİifdən  asılı  olaraq  azad  qiymətlər 

əsasında bazar özünüidarəsi ideyası idi. Bu cür iqtisadi idarəetməni isə 

o, «görünməz əllər»lə əlaqələndirdi. LaKİn XIX əsrin axırı və XX əsrin 

əvvəllərində beynəlxalq aləmdə iqtisadiyyatın vəziyyətinin dərin elmi 

təhlili  həmin  ideyanın  təKmil-  ləşməsini  zəruri  etdi.  C.Keyns  inKİşaf 

etmiş  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  iqtisadiyyatın  dövlət  tərəfindən 

tənzimlənməsi  ideyasını  irəli  sürdü  və  onun  obyentiv  səbəblərini 

göstərdi.  Bu  sahədə  əsaslı  elmi  Konsepsiya  ilə  çıxış  etdi.  Onun  elmi 

ideyasının müxtəsər tərəflərindən biri bu idi Kİ, nağd və nağdsız pul 

Kütləsi  vasitəsilə,  tələbi  artırmaq  və  yaxud  azaltmaq  yolu  ilə  bazar 

iqtisadiyyatını dövlət tənzimləyə bilər. C.Keyns qeyd etmişdir Kİ, bu 

tənzim  yolu  ilə  inflyasiyaya,  məşğulluğa,  əmtəələrin  tələb  və  təK- 

liflərinə  tə'sir  etməK  mümKÜndür.  C.Keyns  səhv  etməmişdi. 

Həqiqətən  İnKİşaf  etmiş  bazar  iqtisadiyyatına  dövlət  tənzimləmə 

müdaxiləsi  etdİKdə  müsbət  nəticələr  alınır.  Dərin  düşünülmüş  elmi 

tənzimləmə  bazar  iqtisadiyyatının  inKİşaf  ina  real  müsbət  tə'sir 

göstərir. 

Keçid dövründə isə bazar iqtisadiyyatının formalaşmasında dövlət, 

hÖKumət tərəfindən əsaslandırılmış tənzimləmə daha çox səmərə verə 

bilər və bu zərurət Kəsb edir. İndi Azərbaycan Respub- lİKasının sabiq 

iqtisadi  sistemdən  yeni  sistemə  Keçdiyi  bir  zamanda  düzgün,  real 

tənzimləməyə  böyÜK  ehtiyac  var.  Düzgün,  real,  elmi  tənzimləmə 

bazar iqtisadiyyatının fəaliyyətini yalnız yaxşılaşdıra bilər. 

Milli mənafeyin müdafiəsi və ümumi rifah məsələsində höKU- mət 

tənzimlənməsinin xüsusi rolu vardır. Ətraf mühitin çirKİən- dirilməsi, 

xarici  iqtisadi  effeKt,  bu  sahədə  xərclərin  azaldılması,  bazar 

iqtisadiyyatına 

xidmət 

edən 

müxtəlif 

mütəxəssis 

Kadrların 

hazırlanması,  talançılıq,  oğurluq  halları,  subsidiyalar,  inflyasiya  və  s. 

belə tipli məsələlərin həllində dövlətin rolu misilsizdir. 

Bazar  iqtisadiyyatı  öz  mahiyyətinə  görə  inzibati-amirliyin 

alternatividir. 

153 

---

Bazar və bazar iqtisadiyyatı 

Cədvəl 2. 

İctimai təsərrüfatın əsas formaları 

Natııral təsərrüfat 

Zəif 

iqtisadi 

münasibə

tlər 

Cinsə, yaşa 

görə ərreK 

bölgüsü, 

istehsalın 

qarışıq tərzdə 

təşKİli 

istehsal və 

istehlaran 

bəsit 

əlaqələri 

Təbii 

resursların 

müəyyənedici rola 

malİK olması 

Əl əməyinin 

üstün yer 

tutması 

Əmtəə(baz

ar) 

təsərrüfatı 

IriKİşaf 

etmiş 

ictimai 

əməK 

bölgüsü 

İstehsal və 

isteh- 

laKm bazar 

vasi- 

təsi ilə əlaqəsi 

ƏmtəəÜK 

məhsul- lann 

istehsaLmm 

Kütləvi 

səciyyə Kəsb 

etməsi 

Bazar 

inf

rastruK- 

turunun 

geniş 

miqyas 

alması 

Bazarm 

müxtəlif 

növlərə 

malİK 

olması

 

Planh - 

inzibati- 

amirlİK təsərrüfatı 

Planh 

Normati

v 

 

direKti

v 

model 

model 

<

- 

InKİşaf etmiş ictimai 

əməK bölgüsü 

İqtisadiyyatm 

planh 

idarə edilməsi 

ƏmtəəhK 

və 

qeyri-  əmtəəhK 

məhsullar 

istehsal 

olunması 

Azad bazar 

münasibətlərinin 

məhdud səciyyə 

Kəsb etməsi 

Planh 

ünvan 

Proqramlar 

və pLınlar 

sistemi 

f-

 

Resursl

a- 

MərKəzlə

ş - 

 

nn 

mər- 

dirilmiş 

 

Kəzləş

- 

qaydah 

nor- 

 

miş böl 

- 

mativlər 

 

güsü 

 

 

 

 

 

MərKə

z- 

Qiynötlər

in 

 

ləşmiş  mərKəzləş

miş 

 

qiymə

t 

qaydada 

 

 

tənzim 

 

 

edilməsi 

 

İnzibati-amirlİK 

sistemində 

planlı-direKtiv 

və 

normativ 

modellərdən istifadə səciyyəvi xaraKter daşıyır. Burada sərbəst bazar 

münasibətlərinə daim sıxışdırıcı müqavimət göstərilir. Sərbəst rəqabət 

üçün obyeKtiv maddi baza yoxdur. MərKƏzləşdirilmiş qiymət 

154 

---