Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Keçid dövründə Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatının formalaşması haqqında 

mindən  artıq  fermer  təsərrüfatı,  istehsal  Kooperativi  və  digər  özəl 

qurumlar,  milyondan  çox 

K

İ

Ç

İ

K 

ailə  təsərrüfatı  təşəKKÜl  tapmışdır. 

Aqrar  sahədə  torpaqların  80  faizi  artıq  xüsusi,  şəxsi  müİKİy-  yətə 

çevrilmişdir. 

Heyvandarlıq  sahəsində  islahat  başa  çatdırılmışdır,  nəticədə 

heyvandarlıq  məhsullarının  idxalı  1996-cı  ildəKİ  104,7  milyon 

ABŞ 

dollarından  1998-ci  ilin  üçüncü  rübünədəK 

(8 

ay  ərzində)  20  milyon 

dollara enmişdir. 

Kənd  təsərrüfat  nazirliyi  üzrə  1000-ə  yaxın  obyeKt,  qurğu  və  avadanlıq 

K

İ

Ç

İ

K 

müəssisə  Kİmi  özəlləşdirilmişdir.  Burada  206  səhmdar  cəmiyyətin 

səhmlərinin hərrac yolu ilə satışı 70 faiz artıq tə'min olunmuşdur. 

Aqrar  bölmədə  fermer  (Kəndli)  təsərrüfatları.  Kooperativlər  və 

digər yeni xüsusi fərdi Kənd təsərrüfat vahidləri yaradılmışdır. 

LaKİn  bütün  bunlara  baxmayaraq  özəl  müəssisə  və  obyeKtlərin 

istehsal etdİKİəri ümumi daxili məhsulun xüsusi çəKİsi hələlİK azdır. 

Sənayedə  özəl  seKtorun  payı  cəmi 

25 

faiz  təşKİl  edir. 

De

məli,  müasir 

bazar iqtisadiyyatının mühüm Komponenti sayılan xüsusi sahibKarlıq, 

biznes  fəaliyyəti  nisbət  e'tibarilə  hələ  çox  zəifdir.  Sabiq  quruluşu  - 

sosialist səciyyəli müİKİyyəti təmsil edən müəssisələr çoxdur. 

Özəl müİKİyyətin bərqərar olması ilə artıq xeyli vaxtdır 

K

İ, xüsusi 

sahibKarlıq,  biznes  fəaliyyətdədir  və  getdİKCə  dinamİK  xa-  raKter 

alır. 

Bu, 

müasir bazar iqtisadiyyatının yaranmasına, hərə- Kətinə tə'sir 

göstərməyə  başlayıbdır.  Fəqət  bu  hələ  özəl  müİKİy-  yətin, 

sahibKarlığın tam miqyas alması deməK deyildi. 

Hal-hazırda  respublİKada  orta  və  iri  müəssisələrin  özəlləşməsi 

prosesinə Keçilir. 

Bu, 

özəlləşmə proqramında başlıca yer tutacaq- dır. 

Nə 

qədər 

K

İ,

 

özəl müİKİyyət, xüsusi sahibKarlıq, biznes fəaliyyəti geniş 

əhatəli  miqyas  almayıb,  şübhəsiz  belə  bir  şəraitdə  hələlİK  real  bazar 

iqtisadiyyatının qərarlaşmasından söhbət gedə bilməz. 

İndi  respublİKada  hər  yeri  götürmüş  xırda  alış-veriş,  dəllallıq. 

Kasıbçılıq  üzündən  ev-eşiyindən  şeyləri  gətirib  satmaq  və  s. 

sivilizasiyalı bazar iqtisadiyyatı anlayışına adeKvat deyildir. 

Bu 

gün  respublİKada  real  sivilizasiyalı  bazarın  yaradılmasının 

hələlİK erKən çağıdır. 

Keçid  dövründə  çoxmüİKİyyətliliyin  mövcudluğu  və  onların 

fəaliyyəti  miqyas aldıqca, xüsusilə özəl seKtor yÜKSƏK dərəcədə in- 

Kİşaf etdİKCə, bazar başlıca olaraq bunları təmsil edən müəssisələrin 

istehsal  etdİKİəri  məhsullara,  mə'mulatlara  söyKəndİKCə,  azad 

rəqabət artdıqca, bazar infrastruKturu genişləndİKCə və s. real bazar 

iqtisadiyyatı daim tam formalaşmaq istiqamətində irəli- ləyəcəKdir. 

159 

---

Tələb və tƏKlif. Bazar tarazlığı 

VIII

 

FƏSIL

,

 TƏLƏB VƏ TƏKLIF

. 

BAZAR TARAZLIĞI 

§1. Tələbin mahiyyəti və ona tə'sir 

göstərən amillər 

İnsan  dünyaya  gələndən,  onun  həyat  fəaliyyətinin  əsas  məqsədi 

tələbatlarını  ödəməKdir.  Bazar  iqtisadi  sistemində  tələbat  -  tələb  və 

təKİif  Kateqoriyaları  ilə  üzvi  şəKİldə  bağlıdır.  Tələb  -  ictimai 

tələbatların  əmtəə-pul  münasibətləri,  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində 

təzahür  edən  spesifİK  forması  Kİmi  başa  düşülür.  Tələb  dedİKdə, 

alıcının  müəyyən  dövr  ərzində  hər  hansı  bir  əmtəədən  müəyyən 

qiymətdə,  müəyyən  Kəmiyyətdə  əldə  etməK  arzusu  və  imKanı  başa 

düşülür.  Tələbat  geniş  məfhumdur,  tələb  onun  yalnız  ödəmə 

qabiliyyəti  ilə,  yə'ni  pulla  təmin  edilən  hissəsinin  təzahür  formasıdır. 

Başqa  sözlə,  tələb  bazara  çıxarılan  tələbatdır.  Bununla  belə,  mübadilə 

sferasında  tələb  formasında  təzahür  edən  tələbat,  öz  məzmununu 

saxlayır. Tələbat onun ödənilməsi üçün obyeKtiv imKanların mövcud 

olmasından  əvvəl  fəaliyyət  göstərir.  Bununla  belə,  tələblə  tələbatı 

eyniləşdirməK  olmaz.  Ödənmə  formasından  asılı  olmayaraq,  tələb 

həmişə  tələbatdan  Kəmiyyətcə  azdır,  belə 

Kİ, 

o,  bazar  münasibətləri 

şəraitində  tə'diyə  qabiliyyətli  tələbə  çevrilir.  Tə'diyə  qabiliyyətli  tələb 

dedində  isə  əhali  tərəfindən  hər  hansı  bir  əmtəənin  alınmasına  və 

xidmət  növündən  istifadəyə  real  surətdə  yönəldilən  və  ya  yönəldilə 

biləcən  müəyyən  pul  məbləği  başa  düşülür.  Tələb  pul  eKvivalenti, 

mübadilə  vasitəsilə  tə'min  edilmiş  tələbatdır.  Deməli,  tələb  əmtəə 

istehsalının  iqtisadi  Kateqoriyası  olub,  bazara  çıxarılmış  tələbatı 

ƏKS 

etdirir.  K.Marns  tələbi  bazarda  əmtəələrə  təqdim  edilən  tələbat  Kİmi 

müəyyən etmişdir (Kapital, 

III 

cild, səh.

197).

 

Tələbə bazarda təqdim edilən tələbat Kİmi baxılması göstərir Kİ, o 

heç  də  bütün  tələbatı 

ƏKS 

etdirməyərəK,  yalnız  onun  müəyyən 

envivalentlə  tə'min  olunan  hissəsini 

ƏKS 

etdirir.  K.Marns  göstərmişdir 

Kİ,  «tələb  yalnız  öz  sərəncamında  mübadilə  vasitələrinə  ma-  lİK 

olduğu  şəraitdə  gerçəK  olur»  (K.Marns.  «Fəlsəfə  yoxsul-  luğu», 

1975, 

səh.

30). 

İnnişaf  etmiş  əmtəə  təsərrüfatı  şəraitində  belə  mübadilədə 

envivalent vasitəsi Kİmi pul çıxış edir. Əmtəələrə pul vasitəsilə təqdim 

olunan  tələb  zəruridir.  Deməli,  tələb  tələbatın  pul  envivalenti  ilə 

məhdudlaşdırılan  bir  hissəsi  Kİmi  çıxış  edir.  Başqa  sözlə,  tələb 

alıcıların  tə'diyə  qabiliyyəti  ilə  məhduddur,  o  müəyyən  pul  vasitələri 

ilə tə'min olunur və əhali lazımi şəraitdə həmin pul vasitələrini əmtəə 

alınması üçün sərf edir. 

Tələb və tələbat daima dəyişilən və innişaf edən dinamİK bir 

160 

---