Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Bazar iqtisadiyyatının genetiK əsasları və əsas cəhətləri 

sistemi haKİmdir. Resursların mərKƏzləşdirilmiş bölgüsü aparıcıdır, 

BütövlÜKdə milli iqtisadiyyat inzibati-amirlİK yolu ilə tənzim edilir. 

Bu iqtisadiyyatda xronİKİ xəstəlİKİər, qeyri-səmərəli, məxfi, gizli 

fəaliyyətlər mövcud olur. 

Qeyd  etməK  lazımdır 

K

İ,  dünya  öİKƏlərinin  tarixi  təcrübəsi 

göstərir 

Kİ, 

azad 

bazar 

iqtisadiyyatında 

inzibati-amirlİK 

iqtisadiyyatına  nisbətən  tərəqqi,  inKİşaf,  səmərəlilİK,  yÜKSəliş, 

Keyfiyyət göstəriciləri daha üstün, daha təməlli olur. 

Bu məsələlər barədə daha geniş təsəvvürə malİK olmaq üçün Cədvəl 2-yə 

nəzər salmaq məqsədəuyğundur. 

Cədvəl ictimai təsərrüfatın formaları arasındaKi KəsKİn, ciddi fərqi 

əyani  surətdə  nümayiş  etdirir.  Hər  bir  tələbə,  oxucu  cədvəl-  dəKİ 

ifadələrə  elmi  təfəKKÜr  tərzilə  yanaşmalı  və  təhlil  etməlidir.  Yalnız 

belə  halda  həmin  məsələlər  barədə  lazımi  təsəvvürə  malİK  olmaq 

mümKÜndür. 

§6. Bazar iqtisadiyyatı subyeKti -«İqtisadi insan» haqqında 

Bəşər  cəmiyyəti  tarixində  insan  amili  həmişə  mərKƏzi  yer  tutub. 

LaKİn inKar edilməz bir həqiqətdir Kİ, müasir iqtisadi həyatda, bazar 

iqtisadiyyatı sistemində insan amili daha miqyaslı, daha fəal bir qüvvə 

Kİmi mərKəzi fiqura təşKİl edir. 

Hələ  çox  qədimlərdən  başlamış  mütəfəKKİrlər,  elm  adamları 

insanların  iqtisadi  həyatda  fəal  davranışa  malİK  olmaları  haqqında 

dəyərli fİKİrlər söyləmişlər. Bu barədə olan müddəalar sonralar daha 

da zənginləşdirilmişdir. Onlardan biri «iqtisadi insan» anlayışı modeli 

haqqında Konsepsiyadır. 

Bazar  iqtisadiyyatı  sisteminin  subyeKtinə,  «iqtisadi  insan» 

anlayışına  istehsal  üzrə  sahibKar,  digər  sahibKar  və  müİKİyyətçilər, 

biznesmenlər,  menecerlər,  banKİrlər,  Kommersantlar,  fermerlər, 

muzdlu  işçilər,  geniş  mə'nada  istehsalçılar,  bütün  istehlaKçılar  və  s. 

daxildir. 

İndi  onlar  haqqında  qısa  açıqlama  verəK.  Bazar  iqtisadiyyatı 

sisteminə  sahibKar  dedİKdə,  özəl,  xüsusi  müİKİyyət  obyeKti, 

müəssisəsi  olan  insanlar  nəzərdə  tutulur.  O,  öz  qorxu,  risK  və 

mə'suliyyəti ilə fəaliyyət göstərən müstəqil bazar agentidir. 

Biznesmen 

mənfəət  əldə  etməK 

üçün 

hər  hansı  bir  sahədə  çalışan 

fərddir. 

Menecer 

mİKroiqtisadi  müəssisəni,  (firmanı).  Korporasiyanı  və 

s. 

idarə 

edən  şəxsdir. 

O, 

sahibKar  tərəfindən  onun  qarşısına  qoyulmuş  vəzifəni  təşKİl 

edən şəxs sayılır. 

155 

---

Bazar və bazar iqtisadiyyatı 

Kommersant gəlir əldə etməK, qazanc götürməK məqsədilə ticarət 

fəaliyyəti ilə məşğul olan insanlardır. 

Fermer  gəlir  götürməK,  mənfəət  əldə  etməK  məqsədilə  Kənd 

təsərrüfatı istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərən şəxsə deyilir. 

Muzdlu  işçi  öz  işçi  qüvvəsini  əmtəə  Kİmi  sahibKara,  firmaya, 

fermerə  (ümumiyyətlə,  müİKİyyət  sahibinə)  müqavilə  yolu  ilə  satan 

fərdə deyilir. 

Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  istehsalçı, 

ÜK 

növbədə,  müxtəlif 

çeşidli  məhsulların,  mə'mulatların  iri  partiyalarla  istehsalı  ilə  məşğul 

olan insanlar nəzərdə tutulur. 

İstər əvvəllərdə və istərsə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində hamı bir 

nəfər  Kİmi  məcmu  halında  istehlaKÇidır.  LaKİn  bazar  iqtisadiyyatı 

şəraitində  istehlaKçılar  öz  mahiyyətinə,  xaraKterinə  görə  yeni 

Keyfiyyətlərlə  səciyyələnirlər.  Bu,  indİKİ  istehlaKçının  mədəni 

səviyyəsi,  tələbatının  yÜKSƏK  olması,  zövqünün  dərinləşməsi  və 

müasirliyin  digər  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  ilə  müəyyən  edilir. 

Mə'lumdur 

K

İ,

 

istehlaKsız hər hansı bir məhsul istehsalının baş tutması 

boş  işdir.  Həmişə  istehsalın  son  məqsədi  is-  tehlaKdır.  İstehlaKçının 

tələbatının tə'min edilməsi (bu isə daim artır və inKİşaf edir) istehsalın 

son məqsədinə nail olmaq vasitəsidir, onun daha da inKİşafı şərtidir. 

«İqtisadi insan» anlayışının geniş açıqlanması ingilis KİassİK siyasi 

iqtisadçıları olan A.Smit və D.RİKardo tərəfindən verilmişdir. A.Smit 

«İqtisadi  insan»ın  davranışını  aşağıdam  İKİ  cəhətlə  təhlil  etmişdjr. 

Birincisi, 

əməK 

bölgüsü 

nəticəsində 

insanların 

mübadiləyə 

girişm.ələri,  İKİncisi,  şəxsi  mənafeləri,  mənsəbpərəstlİK-  ləri,  öz 

vəziyyətlərini daim yaxşılaşdırmaq cəhdləri ilə. 

A.Smit  qeyd  etmişdir  Kİ,  bazar  iqtisadiyyatı  sistemində  onun  hər 

bir təmsilçisi «bilavasitə cəmiyyəti deyil, özünün fayda əldə etməsini» 

nəzərdə tutur. Yalnız azad rəqabət, görünməz əllər, başqa sözlə, bazar 

təsərrüfatı  qanunları  dağınıq  fəaliyyətləri  bir  qaydaya,  sistemə  salır, 

hərc-mərclİK  «mütəşəKKİl»  şəraitlə  əvəz  olunur.  Nəticə  e'tibarı  ilə 

iqtisadi  insan  xüsusi  fayda  əldə  etməK  cəhdi  ilə  cəmiyyətin  xeyrinə 

çalışmış olur. 

A.Smit  və  D.RİKardodan  sonra  «İqtisadi  insan»  anlayışına  ayrı- 

ayrı  iqtisadçılar  da  öz  münasibətlərini  bildirmişlər.  Məsələn,  məşhur 

Qərb iqtisadçısı C.Mili müəyyən mə'nada demişdir 

K

İ, insan davranışı 

xeyli dərəcədə mürəKKəbdir, onun sərvətə can atması əməyə nifrətlə 

və yÜKSƏK həzz alması arzusu ilə müşahidə olunur. 

Bazar iqtisadiyyatında insan davranışına 

böyÜK 

diqqət yetirən 

C.

 

Bentam  insanların  fəaliyyətinin  məqsədini  rifaha  cəhd 

münasibətində görmüşdür. 

156 

---