Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Bazar münasibətləri şəraitində qiymətlərin əmələ gəlməsinin elmi əsasları 

İlə əlaqədardır, iqtisadi idərəetmə metodlarına Keçid dövründə 

şübhəsiz Kİ, «qiymətin əmələ gəlməsi» prosesi daha üstün möv- 

qeyə malİK olmalıdır. Həmin üstünlÜK «qiymətin əmələ gəlmə- 

si »nin mahiyyətində də öz əKsini tapır: qiymətlərin əmələ gəlməsi 

KonKret əmtəələrə metodİKİ baxımdan qiymətlərin müəyyən edil- 

məsi (hesablanması) prosesidir. 

B u  

proses bilavasitə bazar iqtisa- 

diyyatı ilə əlaqədar olduğundan onun özünəməxsus nəzəri əsasları 

vardır. İqtisadi ədəbiyyatda öz əKSİni tapmış müddəa və ideyaları 

ümumiləşdirərəK belə nəticəyə gəlməK olar 

K

İ,

 

dəyər qanunu, tə- 

ləb-təKİif qanunu və pul tədavülü qanunu bir biri ilə qarşılıqlı 

fəaliyyətdə və asılılıqda qiymətlərin əmələ gəlməsinin nəzəri əsas- 

larını təşKİl edirlər. Göstərilən iqtisadi qanunların qarşılıqlı fəa- 

liyyəti və asılılıqları ondan ibarətdir 

K

İ,

 

dəyər qanunu əmtəə is- 

tehsalına sərf olunan ictimai- zəruri xərcləri 

ƏKS 

etdirdiyi halda, tə- 

ləb-təKİif qanunu qiymətlərin həmin xərclərdən Kənarlaşması hədlə- 

rini müəyyən edir. Pul tədavülü qanunu isə iqtisadi ədəbiyyatda tə- 

davül üçün zəruri olan pul Kütləsinin miqdarını tənzimləyən qa- 

nun Kİmi mə’lumdur. Həmin qanuna görə: 

Q P  

N   =  

V  

burada 

N 

- tədavül üçün zəruri olan pul Kütləsinin miqdarı; 

Q 

- dövr ərzində istehsal edilən məhsul, iş və xidmətlərin 

həcmi; 

P 

- məhsul, iş və xidmətlərin bir vahidinin qiyməti; 

V - pulun dövriyyə sür’ətidir. 

Düsturdan  göründüyü  Kİmi  tədavül  üçün  zəruri  pul  Kütləsinin 

miqdarı  ilə  qiymətlər  arasında  düz  mütənasib  asılılıq  mövcuddur. 

Qiymətlərin sün’i surətdə artması, dövriyyəyə, əmtəə Kütləsi ilə tə’min 

olunmamış  pul  Kütləsinin  buraxılmasını  şərtləndirir  Kİ,  bu  da 

inflyasiyanın  yaranmasına  səbəb  olur.  Bə’zən  «pul  KÜtləsi-  qiymət» 

asılılığını əsas tutaraq qiymətlərə aşağıdaKi Kİmi tə’rif verirlər: qiymət 

əmtəə  vahidini  və  ya  Kütləsini  əldə  etməK  üçün  alıcının  satıcıya 

ödəməli olduğu pulun Kəmiyyətidir. Bu fİKİr nə qədər reallığa uyğun 

olsa da qiymətlərin təsərrüfat həyatında mövqeyini tam 

ƏKS 

etdirmir. 

Bazar münasibətləri şəraitində qiymətin əmələ gəlməsi mexanizmi 

qiymətlər  və  onların  dinamİKası  ilə  təzahür  edir.  Qiymətlərin 

dinamİKası  İKİ  mühüm  amilin  -  strateji  və  taKtİKİ  amillərin  tə’siri 

altında formalaşır. Strateji amil ondan ibarətdir 

K

İ,

 

qiymətlər əmtəənin 

dəyəri  əsasında  əmələ  gəlir.  Qiymətlərin  dəyər  ətrafında  daim 

tərəddüdləri  baş  verir.  TaKtİKİ  amil  ondan  ibarətdir  Kİ,  KonKret 

əmtəələrin qiymətləri bazar KonyuKturasımn tə’- 

175 

---

Qiymət və onun əmələ gəlməsi mexanizmi 

siri  altında  formalaşır.  Birinci  amil  uzunmüddətli,  perspəKtivli 

fəaliyyət amili, İKİnci amil isə dəyişKən amildir, çünKİ коп- уик- tura 

dəyişmələrinin  dinamİKası  çox  yÜKSƏKdir.  Hər  İKİ  amil  bazar 

iqtisadiyyatı  şəraitində  son  dərəcə  mühüm  amillərdir  və  onları  daim 

təKmilləşmiş  formada  qavramaq  və  paralel  olaraq  istifadə  etməyi 

öyrənməK lazımdır. 

Birinci  amil  müasir  texnİKaya,  texnologiyaya  malİK  olan,  əməyin 

təşKİlinin qabaqcıl metodlarından istifadə edən müəssisələr üçün daha 

əlverişli şərait yaradır. Bu zaman daha aşağı is- tehsäl xərclərinə malİK 

müəssisələr  yÜKSƏK  mənfəət  əldə  edirlər.  İKİnci  amil  isə 

KonyuKturadan  daha  təKmil  və  tez  istifadə  etməyi  bacaran 

müəssisələr  üçün  əlverişli  şərait  yaradır.  Bu  halda  da  çevİKİİK, 

istehsalın və istehsal infrastruKturunun mÜKəmməl hazırlığı, bazarın 

dərindən öyrənilməsi (marKetinq tədqiqi), habelə yÜKSƏK peşəKarlıq 

səviyyəsinə malİK Kadrların mövcudluğu tələb olunur. LaKİn bazarda 

müvəffəqiyyət və qazanca daha böyÜK inamı hər İKİ amildən istifadə 

etməK imKanına və qabiliyyətinə malİK olan müəssisələr əldə edirlər. 

§2. Qiymatin funKsiyaları 

və qiymətəmələgəlmənin prinsipləri 

Müasir  şəraitdə qiymətin əmələ gəlməsinin  metodoloji  əsaslarının 

dərindən  və  hərtərəfli  olaraq  mənimsənilməsi  qiymətin  əsas 

funKsiyalarının,  bazar  fəaliyyəti  mexanizminin  araşdırılmasını  tələb 

edir.  İqtisadi  ədəbiyyatda  qiymətin  əsas  funKsiyaları  sırasına  uçot, 

nəzarət  və  aqreqatlaşdırma,  «ödəməli»  və  ya  «gəlir  əmələ  gətirən», 

informasion  və  ya  indİKator,  stimullaşdırıcı,  bölüş-  dürücü,  tələb  və 

təKİifin balanslaşdırılması funKsiyaları aid edilir. 

Qiymətin  funKsiyaları  onun  iqtisadi  mahiyyətini,  tə’yinatını, 

təsərrüfat  həyatındaKi  rolunu,  habelə  digər  iqtisadi  Kateqoriya  və 

hadisələrlə  qarşılıqlı  münasibətlərini 

ƏKS 

etdirir.  Qiymətin  əsas 

funKsiyalarından  biri  sayılan  uçot  funKsiyasına  bə’zən  ictimai  əməK 

xərclərinin  uçotu  və  ölçülməsi  funKsiyası  da  deyilir. 

Bu 

funKsiya 

dəyərin  pul  ifadəsi  Kİmi  qiymətin  mahiyyəti  ilə  müəyyən  edilir. 

Qiymətlər  göstərir  Kİ,  bu  və  ya  digər  məhsula  tələbatın  ödənilməsi 

cəmiyyətə  neçəyə  başa  gəlir.  Qiymət  əmtəənin  hazırlanmasına  nə 

qədər  əməK,  xammal,  material,  KompleKt-  ləşdirici  mə’mulat  sərf 

olunmasını  müəyyən  edir  və  əməyin  hansı  səmərəlilİKİə  sərf 

olunmasını xaraKterizə edir. Son nəticədə qiymət təKcə məcmu əmtəə 

istehsalı və tədavülü xərclərinin 

KƏ

 

176 

---