Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Təlab və təKlif. Bazar tarazlığı 

yÜKsəlməsindən əldə edilən gəlir təKİif edilən əmtəənin çoxaldıl- ması üçün 

çəKİlən xərclərdən çox olarsa təKİif elastİK, 

az 

olarsa qeyri-elastiıcdir. 

Tələb  Kİmi, 

təKİifin 

də  elastİKİiyi  səviyyəsinə  tə'sir  edən  ən 

mühüm  amil,  müddət  amilidir.  Həm  də  müddətin  qısa,  orta  və  ya 

uzun olması  ilə əlaqədar, təKİifin də elastİK olub-olmadığı müəyyən 

edilir. 

Qısa  müddət  ərzində  təKİif  əsasən  qeyri-elastİKdir,  yə'ni  bazar 

qiymətindən  asılı  olmayaraq  təKİifin  həcmini  dəyişməK  əsasən 

nıümKÜn 

deyildir.  Məsələn,  mağazaya  satmaq  üçün  2  ədəd  KÖynəK 

gətirmiş  istehsalçı  Köynəyə  olan  tələb  nə  qədər  yÜKSəlsə  də,  qısa 

müddət  (məsələn,  1  gün)  ərzində  2  ədəddən  çox  KÖynəK  təKİif  edə 

bilməyəcəKdir. Nəticədə tələbin artması qiymətin də artmasına səbəb 

olacaqdır. 

Orta  müddət  (məsələn,  1  ay)  ərzində  təKİif  nisbətən  elastİKdir. 

Bazarda  KÖynəyə  yÜKSƏK  tələblə  rastlaşan  satıcı  əlavə  xammal 

almaq,  mövcud  dəzgahdan  iş  saatını  mümKÜn  qədər  uzatmaq  və  s. 

hesabına, məhsul təKİifini nisbətən artıraraq, 2 ədəddən, məsələn, 10 

ədədə  çatdıracaqdır  Deməli,  bu  müddət  ərzində  təKİif  bir  qədər 

artacaq, qiymət isə nisbətən aşağı düşəcəndir. 

Uzun  müddət  (məsələn,  6  ay)  ərzində  təKİif  tam  elastindir.  Bu 

müddətdə istehsalçı nəinKİ xammala çəKİlən xərci artıracaq, həm də 

əlavə  dəzgah  alacaq,  işə  əlavə  işçi  cəlb  edəcəK.  Nəticədə  Köy-  nəK 

təKİifini 1 gündə 10 ədəddən 50 ədədə çatdıracaqdır. 

BeləlİKİə,  uzun  müddət  ərzində  həm  qiymət,  həm  də  təKİif 

artacaqdır. 

172 

---

Bazar münasibətləri şəraitində qiymətlərin əmələ gəlməsinin elmi əsaslan 

IX

 

FƏSİL. QİYMƏT VƏ ONUN 

ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ MEXANİZMİ 

§1. Bazar münasibətləri şəraitində qiymətlərin 

əmələ gəlməsinin elmi əsasları 

Bazar  iqtisadiyyatına  Keçid  müasir  iqtisadi  strategiyamızın  ana 

xəttini  təşKİl  edir  və  iqtisadi  inKİşafımız  bu  istiqamətdə  formalaşır. 

GetdİKCə  bazar  münasibətləri  daha  geniş  xaraKter  alaraq  bü- 

tövlÜKdə  istehsal  münasibətlərinin  mahiyyətini  dəyişir  və  ona  yeni 

məzmun verir. Bu belə də olmalıdır və böyÜK bir obyeKtiv prosesin 

ifadəsidir.  Bu  proses  getdİKCə  daha  da  genişlənməli  və  mövcud 

iqtisadi  böhrandan  çıxmağın  əsas  yolu  olmalıdır.  Yalnız  bazar 

iqtisadiyyatına Keçid, dünya iqtisadi sivilizaciyasına qayıdış respubli- 

Kamızı  düşdüyü  bu  ağır  iqtisadi  vəziyyətdən  qurtarmağa  imKan 

verəcəKdir.  Məhz  bu  baxımdan  bazar  iqtisadiyyatına  Keçid  sür’ət- 

ləndirilməli və onun şərtlərinə düzgün əməl edilməlidir. Bu şərtlərdən 

biri  bazar  iqtisadiyyatına  uyğun  gələn  qiymət  mexanizmi  və  onun 

düzgün formalaşdırılmasıdır. 

Qiymət sistemi ən vacib amillərdən biri olub bütövlÜKdə iqtisadi 

mexanizmin formalaşdırılmasında və fəaliyyətində xüsusi rol oynayır. 

Qiymət  vasitəsilə  istehlaKçı  ilə  istehsalçı,  müəssisələrlə  dövlət, 

dövlətlə  əhali,  müəssisələrlə  icarədarlar,  müəssisə  ilə  müəssisə 

arasındaKi  iqtisadi  münasibətlər  formalaşır  və  inKİşaf  edir.  Qiymət 

istehsalın öz nəticələrini də qiymətləndirməyin ölçü me’yarı- dır. Ona 

görə də qiymət sisteminin düzgün qurulması, onun səviyyəsinin elmi 

əsaslar üzrə müəyyənləşdirilməsi son dərəcə vacib bir məsələdir və bu 

həmişə iqtisadi siyasətin mərKəzi nöqtələrindən biri olmalıdır. 

Qiymət sistemi iqtisadi və sosial inKİşafa mənfi və mücbət tə’- sir 

edə  bilər.  Bu,  qiymət  mexanizminin  düzgün  təhlilindən  və  onun 

səviyyəsinin elmi cəhətdən əsaslandırılmasından asılıdır. Qiymət elmi 

əsaslar  üzrə  qurulmalı  və  əmtəə  dəyərinin  pulla  ifadəsi  Kİmi  sərf 

olunan  ictimai-zəruri  əməyin  Kütləsinə  uyğun  gəlməlidir.  Qiymətin 

əsasında  məhz  ictimai-zəruri  əməK  dayanmalıdır.  İctimai-zəruri 

əməyin  Kütləsinə  uyğun  olaraq  əmtəələrə  qiymət  qoyulmalı  və  o, 

subyeKtiv  amillərdən  Kənar  olmalıdır.  Qiymətqoy-  mamn  nəzəri 

əsasını  təşKİl  edən  dəyər  qanununun  tələbi  belədir.  Bu  qanunun 

obyeKtiv  tələbinə  əməl  olunmalıdır.  Ə

KS

  halda,  bu  qanunun 

tələbindən  Kənarlaşma  neqativ  hallara  gətirib  çıxarır.  Necə  Kİ,  uzun 

müddət  bizdə  belə  olmuş  və  qiymət  sistemi  öz  məcrasından 

çıxarılmışdır. Qiymət sistemi subyeKtiv amillər əsa- 

173 

---

Qiymət və onun əmələ gəlməsi mexanizmi 

sında  qurulmuş  və  ƏKSər  hallarda  əmtəələrə  qoyulan  qiymət  onun 

istehsalına  sərf  olunan  ictimai-zəruri  əməyin  Kütləsinə  uyğun 

gəlməmişdir. Nəticədə, iqtisadi iıiKİşafımıza böyÜK ziyan dəymiş və 

qiymət  öİKədə  iqtisadi  münasibətlərin  düzgün  qurulmasında  böyÜK 

bir  əngələ  çevrilmişdir,  HalbuKİ  qiymət  stimullaşdırıcı  xaraKterə 

malİK  olmalı  və  iqtisadi  münasibətlərin  düzgün  qurulmasında  ən 

zəruri iqtisadi amillərdən biri olmalıdır. 

İqtisadi cəhətdən normal inKİşaf edən öİKƏlərdə bu belədir və belə 

də  olmalıdır.  ÇünKİ  qiymətin  ən  vacib  başlıca  funKsiyalarmdan  biri 

məhz onun stimullaşdırıcı xaraKterə malİK olmasıdır. Qiymət sistemi 

elə  qurulmalıdır 

K

İ,

  O

,  istehlaKçının  mənafeyinə  toxunmadan 

istehsalçıda  güclü  stimul  yaratsın,  onu  istehsalın  genişləndirilməsinə 

və  iqtisadi  səmərəliliyin  yÜKSəldilməsinə  sövq  etsin.  Başqa  sözlə, 

istehsalçıda  istehsalın  inKİşafına  və  nəticələrinə  güclü  maddi  maraq 

yaratsın. Deməli, qiymətin bu funKsiyası həmişə gözlənilməli və  ona 

əməl  olunmalıdır.  Xüsusilə,  indİKİ  bazar  iqtisadiyyatına  Keçid 

şəraitində  bu  məsələ  xüsusi  diqqət  mərKƏZində  olmalıdır.  İndİKİ 

qiymət  sistemi  bazar  iqtisadiyyatımn  əsas  atributlarından  biri  olan 

çoxuKİadlı  iqtisadiyyata  uyğun  təKmilləşdirilməli  və  İnKİşaf 

etməlidir. 

Bazar münasibətlərinə Keçid daha İKİ  anlayışın  - «qiymətqoyma» 

və  «qiymətlərin  əmələ  gəlməsi»  anlayışlarının  fərqləndirilməsini  də 

zəruri  edir.  Qiymətqoyma  -  istehlaK  bazarında  məhsulun 

Keyfiyyətindən, 

əhalinin 

sosial 

müdafiəsi, 

dövlətin 

iqtisadi 

mənafeyindən  irəli  gələn,  istehsalçılar  və  istehlaKçılar  üçün  əlverişli 

prinsiplər əsasında qiymətlərin formalaşmasıdır. O, həmçinin KonKret 

dövrdə  ictimai  təKrar  istehsalın  iqtisadiyyatın  inKİ-  şafı  qanunlarına 

uyğun olan nisbətlərini tə’min etməK məqsədilə vahid sistem yaradan 

qiymətlərin  dinamİKasının,  quruluşu  və  səviyyəsinin  formalaşması 

prosesidir. 

Qiymətqoyma  prosesinə  istehsaldan  sonra  tədavül  sferasına 

buraxılan  əmtəələrə  qiymətlərin  müəyyən  edilməsi  üzrə  təşKİlati  və 

metodoloji  tədbirlərin  məcmusu  daxildir.  Bu  proses  olduqca 

mürəKKəbdir.  Belə  Kİ,  məhsul  istehsalçıdan  istehlaKçıya  çatdınlana 

qədər çoxlu sayda aralıq (vasitəçi) və ticarət təşKİlatlarından Keçir. 

Qiymətqoyma  prosesi  hər  şeydən  əvvəl  qoyulan  məqsədin  Kon- 

Kretliyi  ilə  xaraKterizə  olunur.  Məsələn,  rnaKsimum  mənfəət  əldə 

etməK,  satış  bazarının  zəbt  edilməsi  (mənimsənilməsi),  xərclərin 

azaldılması, rəqiblərin sıxışdırılması və s. 

Bazar  münasibətləri  şəraitində  əsasən  «qiymətin  əmələ  gəlməsi» 

anlayışına  üstünlÜK  verilir.  Bu  da  qiymətqoyma  prosesinin  həyata 

Keçirilməsində inzibati amillərin rolunun yÜKSƏK olması 174 

---