Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Tələbin mahiyyəti və ona tə’cir göctərən amillər 

prosesdirlər.  Tələbatla  tələb  arasında  mürəKKəb  qarşılıqlı  əlaqə 

mövcuddur.  Onlar  vahid  vəhdət  təşKİl  edirlər,  lanin  bu  birlİKdə 

aparıcı mövqe tələbatın üzərinə düşür. Tələbat tələbi müəyyən edir və 

yaradır, onun əsas məzmununu ifadə edir. Tələb isə tələbatın mövcud 

olması üsulu sayılır. Tələbatdan asılı olsa da tələb, onun passiv təzahür 

forması  deyildir.  O,  tələbata  aKÜv  surətdə  tə'sir  edir,  onun  fasiləsiz 

inKİşafına və Keyfiyyətcə təKmilləşməsinə səbəb olur. 

Tələb də tələbat Kİmi öz həcmi və tərKİbi e’tibarı ilə KonKret olaraq 

cəmiyyətin mövcud maddi həyat şəraiti, məhsuldar qüvvələrin inKİşaf 

səviyyəsi və digər xüsusiyyətlər ilə şərtləndirilir. 

İstehsala  münasibətdə  də  tələb  və  tələbat  müxtəlif  mövqelərdə 

dayanırlar.  Tələb  adətən  istehsaldan  əvvəl  mövcud  olmur,  heç 

şübhəsiz  müəyyən  əmtəəyə  tələb,  həmin  əmtəənin  istehsal  edilib, 

bazara  çıxarılmasından  sonra  yaranır.  Tələbata  gəlincə  o,  Kon-  Kret 

əmtəələrin istehsalından xeyli əvvəl mövcud ola bilər. 

Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  tə'diyə  qabiliyyətli  tələb  tələbatın 

spesifİK təzahür forması olsa da, onlar arasında müəyyən Kəmiyyət və 

Keyfiyyət  fərqləri,  həmçinin  ziddiyyət  mövcuddur.  Kəmiyyətcə  fərq 

özünü  tələbatın  həmişə  tə'diyə  qabiliyyətli  tələbdən  çox  olmasında 

göstərir,  belə 

Kİ, 

zəhmətKeşlərin  tələbatlarının  ödənməsi  dərəcəsi 

onların 

tə'diyə 

qabiliyyətli 

imKanlarından 

(müəyyən 

pul 

məbləğlərindən)  asılıdır  və  onunla  məhdudlaşdırılır.  Belə  bir  hal 

həmçinin  tələbatla  tələb  arasında  müəyyən  ziddiyyətin  də  olduğunu 

göstərir.  Digər  tərəfdən,  tə'diyə  qabiliyyətli  tələb  təKcə  müəyyən 

məbləğ  pulla  məhdudlaşdırılan  tələbat  deyildir,  o,  həmçinin  bazara 

çıxarılan, yalnız orada reallaşdırılan, həm də bu zaman KonKret əmtəə 

və xidmət növünə yönəldilmiş tələbatdır. 

 

Q-qiymət; T-tələbin Kəmiyyəti. 

161 

---

Tələb və təKlif. Bazar tarazlığı 

Tələbatla  tə'diyə  qabiliyyətli  tələb  arasında  Keyfiyyət  fərqi  isə 

özünü  onda  göstərir 

Kİ, 

tə'diyə  qabiliyyətli  tələbin  ödənməsi  mütləq 

bazarın  mövcudluğunu  tələb  edir,  tələbata  gəldİKdə  isə  onun 

meydana gəlməsi və ödənilməsi əmtəə-pul münasibətlərindən, deməli, 

bazar münasibətlərindən Kənarda da baş verə bilər. 

Tələbin səviyyəsi əsasən tələb qanununun tə'siri altında formalaşır. 

Bu  qanuna  uyğun  olaraq  əmtəənin  qiyməti  ilə  ona  olan  tələbin 

səviyyəsi  bir-birinə  tərs  mütənasibdir.  Başqa  sözlə,  əmtəənin  qiyməti 

yÜKSəldiyi halda ona olan tələbin Kəmiyyəti azalır və 

ƏK

-

 

sinə. 

Tələb  qanununun  fəaliyyətini  Cədvəl  3-də  aşağıdam 

Kİmi 

göstərə 

bilərİK. 

Cədvəl 3 

Qiymət 

10 

8 

6 

4 

2 

Tələbin həcmi 

1 

2 

3 

4 

5 

Cədvəldə  göstərilir 

K

İ,

 

hər  hansı  bir  əmtəənin  qiyməti  10  man. 

təşKİl  etdiyi  halda  alıcı  bu  əmtəədən  həmin  qiymətə  yalnız  1  ədəd 

almaq  imKanına  malİKdir.  Əmtəənin  qiyməti  8  manata  düşərsə 

alıcının  tələbi  2  ədəd  əmtəə  olacaqdır  və  s.  (Bax:  ŞəKİl  1).  Tələb 

qanununun  fəaliyyəti  ilə  bağlı  bir  sıra  xüsusiyyətləri  qeyd  etməK 

lazımdır. 

Əvvəla, bu qanun tələbin səviyyəsinə tə'sir edən bir çox amillərin 

rolunun  nəzərə  alınmadığı  bir  şəraitdə  yalnız  qiymət  amilinin  tə'siri 

üçün doğrudur. Əgər məhsul satılmayaraq yığılıb qalarsa, istehsalçılar 

onu yalnız qiymətini aşağı salmaq yolu ilə reallaşdıra bilərlər. Bir çox 

hallarda,  əsasən  mövsümi  istehlaKİa  bağlı  məhsulların  Kütləvi 

ucuzlaşdırma yolu ilə satılması bunu əyani sübut edir. Digər tərəfdən 

məhsulun qiyməti aşağı düşdüyü halda istehlaKçı həmin maldan daha 

çox  əldə  etməK  imKanı  qazanır.  Bununla  yanaşı,  qiymətin  enməsi 

alıcıya imKan verir 

K

İ,

 

nəinKİ bu maldan əvvəlıü həcmdə alsın, həm də 

pulunun  artıq  qalmış  hissəsi  hesabına  digər  bir  məhsulu,  onun  üçün 

əvvəllər birinci məhsulun alternativini təşKİl edən başqa məhsulu da 

əldə etsin. İqtisadi ədəbiyyatda belə bir hal «gəlirin səmərəsi» adlanır. 

Bir  sıra  məhsullar  bir-birinə  münasibətdə  əvəzedici  mallar 

K

İ-

 

mi 

çıxış edirlər. Məsələn, Kərə yağı, marqarin, mal və qoyun əti və s. bu 

qəbildən  olan  əmtəələrdəndir.  Əvəzedici  məhsullardan  hər  hansısa 

birinin  qiymətinin  digərinə  nisbətən  azalması  alıcını  məhz  həmin 

əmtəəni  onun  əvəzedicisinə  nisbətən  daha  çox  istehlaK  etməyə 

(almağa)  həvəsləndirir,  çünıd  onu  əldə  etməK  daha  sərfəli  olur. 

İqtisadi ədəbiyyatda həmin hal «əvəzetmənin səmərəsi» adlanır. Real 

həyatda gəlirin və əvəzetmənin səmərəsi birləşərəK alı 

162 

---

Tələbin mahiyyəti və ona tə’cir göctərən amillər 

cılarda yÜKSƏK qiymətə nisbətən ucuz qiymətə 

olan 

əmtəədən daha 

çox 

əldə etməK imKanı 

və 

arzusu yaradır. 

Tələblə  bağlı  bir-birilə  əlaqədar  İKİ  anlayışı,  tələbin  qiyməti  və 

tələbin həcmi anlayışlarını fərqləndirmən lazımdır. Bazarda hər hansı 

bir  əmtəəyə  olan  tələbin  həcmi  hər  şeydən  əvvəl  əmtəənin 

qiymətindən  asılıdır.  Əgər  alıcı  3  nq  alma  əldə  etmən  istəyirsə,  bu 

həcmdə  olan  məhsul  qiymətlərin  bütün  səviyyələrində  deyil,  yalnız 

müəyyən  bir  səviyyəsində,  məsələn,  100  manat  olduqda  alıcının 

tələbini ödəyir. Alıcının mənafeyi baxımından bu qiymət onun məhsul 

üçün verə biləcəyi ən yünsən qiymətdir. Beləlinlə, alıcının vaxt vahidi 

ərzində  əmtəənin  müəyyən  Kəmiyyəti  üçün  verməK  istədiyi 

maKSİmum  qiymət  -  tələbin  qiyməti  adlanır.  Bununla  bərabər 

əmtəənin  müəyyən qiymətində (məs. 100 manat) alıcını]!  əldə etməK 

istədiyi Kəmiyyət (məs. 3 Kq alma) tələbin həcmi adlanır. 

Tələbin  həcmi  yalnız  bir  amilin  tə'siri  altında  formalaşır 

K

İ,

 

bu  da 

qiymətdir.  Tələb  qanununa  görə  əmtəənin  qiyməti  yÜKsələrsə  ona 

olan tələb azalacaq, qiymət azalarsa, tələb yÜKSələcəKdir. 

Tələbin  səviyyəsinə  qiymətdən  əlavə  bir  sıra  digər  qeyri-  qiymət 

amilləri  də  tə'sir  göstərir 

Kİ, 

bunlara  da  aiddir:  gəlirlərin  səviyyəsi, 

digər əmtəələrin qiymətləri, alıcıların zövqü, qiymətin gələcəKdə necə 

dəyişəcəyi ilə bağlı gözləmələr, alıcıların sayı və s. Bütün bu sadalanan 

amillər üçün  ümumi cəhət ondan ibarətdir  Kİ, qiymətin  sabit qaldığı 

şəraitdə  bunların  tə'siri  ilə  təKcə  tələbin  həcminin  dəyişilməsi  deyil 

(çünKİ  bu  yalnız  qiymətin  dəyişməsi  nəticəsində  baş  verir),  tələbin 

özünün də dəyişməsi baş verir və yeni Keyfiyyət halı Kəsb edir. İndi 

isə bu amillərin ayrı-ayrılıqda tələbə tə'sirinin qısa şərhini verəK. 

Ən  ümumi  mə'nada  tələbin  səviyyəsi  ilə  əhalinin  gəlirlərinin 

səviyyəsi eyni istiqamətdə dəyişir, yə'ni gəlir artdıqda tələb də artır və 

ƏKSİnə. LaKİn bu vəziyyət heç də bütün əmtəələr üçün doğru deyil. İş 

burasındadır 

K

İ,

 

əhalinin  istehlaKina  daxil  olan  məhsullar  əsasən  2 

qrupa ayrılır: I qrupa yÜKSƏK Keyfiyyətli, bahalı əmtəələr, məsələn, 

ət,  süd,  meyvə  və  s.,  II  qrupa  isə  aşağı  Keyfiyyətli  (az  Kalorili) 

məhsullar,  məsələn.  Kartof,  çörəK,  marqarin  və  s.  daxildir.  Əhalinin 

gəlirləri 

artdıqca 

onların 

istehlaKinda 

yÜKSƏK 

Keyfiyyətli 

məhsulların  da  payı  artır  və  deməli,  bu  məhsullara  olan  tələb  də 

yÜKSəlir. 

Bə'zi  məhsullar  istehlaKda  bir-birini  əvəz  edə  bilərlər,  (məsələn, 

Kərə  yağı  və  marqarin,  çay  və  qəhvə)  digərləri  isə  bir-birini 

tamamlayırlar (məsələn, avtomobil və benzin, siqaret və alışqan və s.). 

Əgər  əmtəələr  bir-birilərinin  əvəzedicisidirsə,  bu  halda  onlardan  hər 

hansısa birinin (məsələn, qəhvənin) qiymətinin yÜKsəlməsi 

163 

---