Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Bazar və bazar iqtisadiyyatı 

§2. Müasir bazar sistemi və strunturu 

Bazar  əmtəə-pul  münasibətlərinin  tarixi  inKİşafı  nəticəsində 

müasir  tərəqqi  dərəcəsinə  çatmışdır.  Bazar  meydana  gəldiyi  vaxtdan 

çağdaş  zamana  qədər  inKİşaf  yolu  KeçərəK  onun  məzmunu  həm 

dərininə və həm də eninə dəyişmiş, daim təKmilləşmiş və belə- lİKİə, 

müasir səciyyə KƏsb etmişdir, 

O, 

bu gün mürəKKəb bir struKtura malİKdir və çoxsahəli bir sistem 

üzrə  fəaliyyət  göstərir.  Bazar  sistemi  dedində  isə,  onun  bütün 

növlərinin,  ən  müxtəlif  me'yarlar  üzrə  ayrı-ayrı  Komponentlərinin 

məcmuu nəzərdə tutulur. 

Müasir dövrdə bazarların  struKturu və sistemi onun obyentlə- ri, 

subyeKtləri,  məKan  əlamətləri,  əmtəələrlə  doluluğu,  rəqabət  aparma 

dərəcələri, satış xaranterləri, əmtəələrin çeşidliyi və bə'zi başqaları üzrə 

səciyyələnirlər.  Onlar  müİKİyyət  formaları,  əmtəə  istehsalçılarının 

struKturu  və  təsərrüfat  subyeKtləri,  əmtəə  tədavülü  dairəsinin 

xüsusiyyətləri, öİKədə fəaliyyət göstərən ticarətin növləri ilə müəyyən 

olunurlar.  Bunların  hər  biri  bazar  sisteminə  və  struKturuna  özlərinə 

məxsus tə'sir göstərirlər. 

İndi yuxarıda göstərilən əlamətlər üzrə bazarların şərhini ve- 

rəK.

 

İqtisadi  tə'yinatları  üzrə  bazarın  obyeKtləri  əsasən  aşağıdaKi- 

lardan ibarətdir: 

-

 

Əmtəələr  və  xidmətlər  (istehlaK)  bazarı. 

Buraya  başlıca  olaraq 

müxtəlif  ərzaq  növləri,  şəxsi  istehlaK  əmtəələri,  məişət.  Kommunal, 

nəqliyyat  xidmətləri,  mədəniyyət,  təhsil,  səhiyyə  üzrə  pullu  xidmət 

bazarları daxildir. 

-

 

İstehsal  vasitələri  bazarı. 

Buraya  əməK  predmetləri  və  əməK 

vasitələri,  onların  tərKİbinə  daxil  olan  bütün  KompleKS  şeylər 

daxildir. Məs., daşınmaz (hərəKətsiz) əmlaKİar, əməK alətləri, xammal 

və materiallar, energetİKa resursları, faydalı qazıntılar bazarı. 

Bə'zi  iqtisadi  ədəbiyyatda  bu  bazar  istehsal  amilləri  bazarı 

Ki

mi  də 

araşdırılır. 

-

 

tş  qüvvəsi  bazarı. 

Buraya  sərbəst  alqı-satqı  sövdələşməsi  (müqaviləsi) 

üzrə iş qüvvəsinin alqı-satqısı daxildir. 

-

 

Elmi-texnİKİ işləmələr, innovasiya, patent bazarı. 

Buraya texnoloji 

üsulun  təKmilləşməsinə,  əməK  məhsuldarlığının  yÜKSəlmə-  sinə 

tə'sir göstərən və təKan verə bilən texnİKİ, elmi ixtiralar, yeni ideyalar, 

bunları  hüquqi  cəhətdən  təsdiq  edən  rəsmi  sənədlərin,  lisenziyaların 

alqı-satqısı daxildir. 

-

 

Valyuta, qiymətli  Kağızlar  (maliyyə)  bazar«. 

Buraya valyutaların, 

səhmlərin, istiqrazların, çeKİərin, aKKredltivlərin, veKsellərin 

144 

---

Müasir bazar sistemi və struKturu 

VƏ digər pul öhdəlİKİərini yerinə yetirə bilən qiymətli Kağızların sərbəst alqı-satqısı daxildir. 

-

 

Mənzil bazarı. Sabiq Sovet rejimində yalnız xüsusi evlər, bağlar və 

digər  bu  cür  müİKİər  alınıb-satılardı.  Bazar  münasibətləri  şəraitində 

bunlarla bərabər, özəlləşdirilmiş bütün mənzillərin al- qı-satqısı həmin 

bazara aid edilir. 

-

 

İnformasiya  məhsulları  bazarı.  Bu 

xüsusi  növ  bazardır 

və 

buraya 

Kitabların, qəzetlərin, şəKİllərin, müxtəlif yönümlü reKİam- ların 

və 

digər bir 

sıra informasiya mə'lumatlarının alqı-satqısı daxildir. 

Bu 

bazara intelleKtual 

səciyyəli məhsullar bazarı da deyilir. 

-

 

Coğrafi (məKan) vəziyyətinə görə bazarlar. Buraya yerli (lo- Kal), 

regional, milli, iri regionlararası və dünya bazarları daxildir. Bunların 

bir-birindən olan fərqləri adlarındaKi müxtəlifimdə aydın ifadə olunur. 

Dünya  bazarında  dünya  öİKƏlərinin  bütövlüyü  və  meqoiqtisadiyyat 

səviyyəsində fəaliyyəti bəlli olur. O biriləri isə başlıca olaraq öİKədaxili 

və qismən regionlar miqyasında daxili bazardır. 

Bazarlar başqa əlamətlərə görə də bir-birindən fərqlənirlər. Məs., öz 

səviyyəsinə  görə  müvazinətli  (yə’ni  təKİiflə  tələbin  az-çox  uyğun 

gəlməsi),  əmtəə  artıqlığı  olan  və  defisitli  (Kəsirli)  bazarlar.  Yalnız 

müvazinətli  bazarlar  normal  şəKİldə  fəaliyyət  göstərirlər.  Bazarlar 

rəqabət  dərəcəsinə  görə  də  bir-birindən  fərqlənirlər.  Məsələn,  azad 

rəqabətli  bazar,  inhisarçı  bazar,  qarışıq  və  oli-  qapolİK  bazar  və  s. 

Yalnız azad rəqabətli bazarlar normal fəaliyyəti! olurlar. 

Əmtəə,  mə'mulat  istehsalı  sahələri  üzrə  də  bazarlar  müxtəlif 

istiqamətli olurlar. Məs., avtomobil bazarı, eleKtrİKƏ aid əmtəələr üzrə 

bazar, Kompüter, ət məhsulları üzrə bazar və s. 

Əmtəələrin  çeşidliliyinə  görə  də  bazarlar  müxtəlif  olurlar.  Məs.,  bir-birinə 

yaxın  (qohum)  əmtəələr  bazarı,  geniş  çeşidli  əmtəələr  bazarı,  qarışıq  əmtəələr 

bazarı və 

s.

 

Bazarlar  satış  xaraKterinə  görə 

İKİ 

yerə:  topdansatış  və  pəra- 

Kəndəsatış  bazarlarına  bölünür  (bu  barədə  üçüncü  paraqrafda  şərh 

olunacaqdır). 

Bazarlara  dair  bütün  yuxarıda  verilən  şərhlər  və  təsvirlər  onların 

sistemini və struKturunu ifadə edir. 

§3. Bazar və ticarət 

«Bazar»  və  «ticarət»  anlayışları  bir-birilə  ən  yaxın  olan,  bə'-  zən 

identİK  mə'nada  ifadə  edilən  iqtisadi  Kateqoriyalardır.  Bunları 

ayrı-ayrı təsəvvür etməK yanlışlığa gətirib çıxara bilər. LaKİn 

145 

---