Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Pulun mahiyyəti və funKsiyaları 

əmtəələrin  Kreditlə  realizə  olunması  zərurəti  yaranır.  Əmtəələrin 

Kreditə  satılması  rolunu  pulun  tə'diyə  fuuKsiyası  yerinə  yetirir. 

Əmtəələrin Kreditə satılması onların müxtəlif müddətlərdə istehsalı və 

həmin əmtəələrin müxtəlif müddətlərdə satılması ilə əlaqədardır. 

Əmtəələr  Kreditə  satılan  zaman  pul  əmtəə  tədavülündə  fəaliyyət 

göstərir. LaKİn pul tə'diyə vasitəsi Kİmi əmtəə tədavülündən Kənarda 

-  əməK  haqları  və  maliyyə  öhdəlİKİəri  (istiqrazlar,  vergilər  və  s.) 

verilən zaman fəaliyyət göstərir. 

Pulun  tə'diyə  vasitəsi  funKsiyasından  Kredit  pullar  -  veKsel-  lər, 

banKnotlar,  çeKİər  törəyir.  Kağız  pullar  banKnotlardan  fərqlənirlər. 

Əvvəla,  Kağız  pullar  tədavül  funKSİyasını  yerinə  yetirirlər, 

banKnotlar  isə  tə'diyə  vasitələridirlər.  Kağız  pulları  dövlət  buraxır, 

banKnotları  isə  ınərKəzi  emissiya  banKİarı  çap  edir.  BanKnotların 

qızıl,  digər  qiymətli  əşyalar  və  banKin  sərəncamında  olan  xarici 

valyuta tə'minatı vardır. 

ÖİKƏlərarası  iqtisadi  əlaqələr  dairəsində  pul  dünya  pulu  fuuK- 

siyasını yerinə yetirir. Dünya bazarında pulun bu funKsiyasını çə- Kİ 

formasında  qızıl  yerinə  yetirir.  Dünya  pulunun  xüsusiyyətləri 

aşağıdaKilardır: ümumi dəyər ölçüsü, ümumi tə'diyə vasitəsi, ümumi 

alqı-satqı vasitəsi, qızılın bir öİKədən digər öİKədə yerləşdirilməsi. 

§6. Pulun 

təKamülü

 

Pulun  mənşəyinin,  mahiyyətinin  və  funKSİyalarının  öyrənilməsi 

müasir bazar iqtisadiyyatında ondan səmərəli  istifadə olunmasına  və 

pulun təKamülünün araşdırılmasına əsas verir. 

Müasir şəraitdə qızıl, pul Kİmi çıxış etmir, onu Kağız-Kredit pullar 

əvəz  edir.  Qızıl  əmtəənin  dəyər  ölçüsü  Kİmi  öz  funKsiyası-  nı 

itirməmişdir,  çünKİ  qızıl  öz  xassəsini  saxlayır.  LaKİn  xarici  görünüş 

e'tibarilə qızılın pul Kİmi fuuKSİyasında dəyişİKİİK baş vermişdir. Bu 

proses  bazar  iqtisadiyyatı  ilə  əlaqədar  olan  əmtəə  münasibətlərilə 

bağlıdır. 

Bazar  münasibətlərilə  əlaqədar  olaraq  əmtəə  tədavülü  prosesində 

hər-hansı  bir  əmtəənin  nə  qədər  dəyəri  var,  əmtəənin  dəyəri  çoxdur, 

ya azdır probleminə tələb yoxdur. Məsələ burasındadır Kİ, satış üçün 

nə  qədər  əmtəə  təKİif  olunur.  Nəhayət  e'tibarilə,  pulun  fuuKsiyası 

dəyəri  ölçməKdir,  laKİn  dəyər  ölçüsü  funKsiyası  istehsal 

münasibətlərinin  müəyyən  inKİşaf  mərhələsində  xüsusi  təzahür 

formadır. 

Əmtəələrin  dəyərini  ölçməK  üçün  əşya  formasında  əmtəədə  bir- 

Kİyən dəyərdən istifadə etməK heç də zəruri deyildir. Əmtəə tə- 

139 

---

Əmtəə istehsalı və pul 

davülü bir əmtəənin digərinə dəyişilməsilə də baş verir. Bu zaman pul 

istifadə olunmur. Odur Kİ, əmtəə tədavülü baxımından tədavüldə olan 

pul  eKvivalent  mübadilədə  dəyəri  ifadə  etməlidir,  la-  Kİn  özünün 

dəyəri olmaya da bilər. Məhz buna görə də qızıl, pul- Kağız, xüsusi bir 

əmtəə Kİmi pulla əvəz edilir. 

Pulun  funKSİyalarının  təKamülü  qızılın  (sİKKənin)  pul  funK- 

siyasından  məhrum  olması  (demonetizasiya)  prosesi ilə əlaqədardır. 

YÜKSƏK səviyyədə inKİşaf etmiş əmtəə təsərrüfatında qiymətin əmələ 

gəlməsi prosesi öz qızıl əsasından ayrılır və Kredit pullar həlledici rol 

oynayırlar.  Kredit  pullar  xüsusi,  daxili  dəyərə  malİK  olmurlar.  Bu 

proses  Kağız  pulların  sərbəst  olaraq  qızıla  dö-  nərliliyinin  ləğv 

olunması  ilə  əlaqədardır.  ÇünKİ  qızılın  qiyməti  alıcıların  tələbi 

nəticəsində  formalaşır  və  istehsal  qiymətindən  artıq  olur.  Digər 

tərəfdən, qızılın qiymətinin hərəKəti valyutanın dö- nərliliyinin alıcılıq 

qabiliyyətinin  dəyişməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  müstəqilləşir.  Nəhayət, 

əmtəələrin  qiymətlərinin  dəyişməsi  qızılın  qiymətinin  dəyişməsinə 

uyğun gəlmir. 

Birinci  Dünya  müharibəsi  dövründə  qızıl  tamamilə  tədavüldən 

çıxarıldı.  Bu,  qızılın  pul  funKsiyasından  məhrum  olunmasının  birinci 

mərhələsi  idi.  Bir  çox  öİKƏlərdə  banKnotların  qızılla  xırdalan-  ması 

ləğv  edildi. 

İI

K 

əvvəllər  qızıl-KÜlçə  standartları  buraxılırdı.  Bu  o 

deməK  idi  Kİ,  bannnotlar  qızıl  sİKKələrə  deyil,  qızıl  Külçələrinə 

dəyişdirilir.  Sonralar  bütün  Kapitalist  öİKƏlərində  banKnot-  ların 

sərbəst olaraq dəyişdirilməsi dayandırıldı. 

Qızılın  İKİnci  dəfə  demonetizasiyası  Kağız  pulların  nəinKİ  faK- 

tİKİ,  həm  də  formal  olaraq  qızıl  ehtiyatı  ilə  əlaqəsinin  zəifləməsinə 

səbəb  olmuşdur.  BeləlİKİə,  Kağız  pulların  Kursu,  hal-hazırda 

dövlətlərin qızıl ehtiyatlarından asılı deyildir. 

Tədavül  prosesinin  getdİKCə  səmərəliləşdirilməsi  pulun  təKa- 

mülünün dərinləşdirilməsini daha da KəsKİnləşdirdi. Nəticə e'ti- barı 

ilə pul öz  ənə'nəvi formasından uzaqlaşır və nəhayətdə  pulun tə'diyə 

funKsiyasından  irəli  gələn  Kredit  pullar  ön  plana  Keçir.  BeləlİKİə, 

qarşılıqlı  ödənişlər  nəticəsində  tədavüldə  olan  nağd  pul  Kütləsinə 

qənaət olunur. Bu proses tədavül vasitəsinin səmərəliliyini yÜKsəldir 

və pul tədavülünün sür'ətini artırır. 

Kredit  pullar  vasitəsilə  qızılın  sıxışdırılması  tədavüldən  müəyyən 

qədər  banıcnotların,  çeKİərin  və  şairənin  çıxarılmasına  səbəb 

olmuşdur.  Bu  məqsədlə  də  Kredit  KartoçKaları  istifadə  edilir.  Kredit 

KartoçKaları da müxtəlif növlü olurlar. 

Qeyd  edəK 

K

İ,

 

iqtisadi,  siyasi  valyutanın  qeyri-sabitliyi  şəraitində 

qızıl dəfinə 

Kİmi 

çıxış edir 

K

İ,

 

bu da dövlətin və xüsusi şəxslərin sığorta 

fondunu təşKİl edir. 

Qızıl ehtiyatı dövlətin, xüsusi şəxslərin ümumi sərvətinin qa- 140 

---