Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Pulun t&Kamülü 

rantı Kİmi çıxış edir. 

Dövlətin  və  xüsusi  şəxslərin  qızıl  ehtiyatı  ümumsərvət  hesab 

olunur.  Qızıl  bazarında  Kredit  pulları  qızılla  dəyişməK  olur.  Külli 

miqdarda  qızıl  yığmaq  qızılın  sərvət  (dəfinə)  rolunu  oynamasının 

təcəssümüdür.  Kağız  və  Kredit  pullar  dəfinə  funKSİyasını  oynaya 

bilmir.  ÇünKİ  onlar  xüsusi  dəyərə  malİK  deyillər.  LaKİn  belə  pullar 

dəyərin  nümayəndəsi  Kİmi  çıxış  edirlər  və  yığım  funKSİyası  rolunu 

oynaya bilirlər. Əmtəə istehsalı şəratində Kağız və Kredit pullar yığım 

Kİmi  istifadə  olunurlar.  Belə  bir  prosesdə  pulun  yığılması  təKrar 

istehsala - istehsala, bölgüyə, mübadiləyə və is- tehlaKa xidmət edirlər. 

Pulun  təKamülü  bazar  münasibətlərinin,  maKro-,  mİKroiqtisa- 

diyyatın və dünya təsərrüfatının tədqiq edilib öyrənilməsində mühüm 

zəruri vasitədir. 

141 

---

Bazar və bazar iqtisadiyyatı 

VII

 

FƏSIL

,

 BAZAR VƏ BAZAR 

İQTİSADİYYATI 

§1. Bazarın meydana gəlməsi. 

«Bazar» anlayışının elmi məzmunu 

Bazar  bəşər  sivilizasiyasının  ən  mühüm  nailiyyətlərindən  biridir. 

O,  min  illər  boyu  inKİşaf  yolu  Keçmiş  və  bəsit  bir  formadan  müasir 

yÜKSƏK səviyyəyə qədər yÜKSəlmişdir. Mənbələrdə onun 6- 7 min il 

əvvəl meydana gəlməsi qeyd olunur. 

Bazar insan cəmiyyəti tarixində böyÜK ictimai əməK bölgülərinin, 

əmtəə təsərrüfatının mübadiləsinin meydana gəlməsi ilə üzvi şəKİldə 

bağlıdır. Bazarın obyentiv zəruriliyi müxtəlif müİKİyyət formalarının 

mövcudiyyəti,  onun  subyentlərinin  əlahiddələşməsi  ilə  də  üzvi 

şəKİldə  bağlıdır.  Bunlarla  yanaşı  onun  zəruriliyi  milli  iqtisadiyyatın 

xaricə çıxması tələbatı ilə də əlaqədardır. 

Bazar  münasibətlərinin  maddi  əsasını  əmtəələrin  və  pulların 

hərəKəti  təşKİl  edir.  Bəsit  əmtəə  təsərrüfatı  şəraitindəKİ  bazarla 

Kapitalist  təsərrüfatı,  müasir  sivilizasiya  şəratindəKİ  bazar  öz 

mahiyyət  və  məzmununa  görə  eyni  deyil,  daha  mürəKKəb  səciyyə 

Kəsb edir. 

Ümumiyyətlə, əmtəə təsərrüfatı fəaliyyət göstərməyən yerdə bazar 

ola  bilməz  və  əKsinə,  bazar  olmayan  yerdə  əmtəə  təsərrüfatının 

fəaliyyətindən söhbət gedə bilməz. Bunlar bir-biri ilə qırılmaz surətdə, 

tam qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyətdə olurlar. 

Bazarın  yaranması,  təşəKKÜl  tapması  və  daim  inKİşaf  etməsi 

ümumbəşəri iqtisadi tərəqqiyə indi də fəal bir amil Kİmi böyÜK tə’sir 

göstərir. Buna görə də onun iqtisadiyyatda, iqtisadi-sosial həyatda rolu 

daim yÜKSələn xətt ilə getmiş və gedir. 

Bazar  anlayışının  məzmununda  onun  funKsiyaları  daha  mühüm 

yer  tutur.  Bu  funKsiyalara  hər  şeydən  əvvəl  istehsal  ilə  isteh-  laK, 

tələblə tƏKİif, alıcı ilə satıcı arasında uzlaşma, öz daxili tənzimləmə və 

müvazinəti  saxlama  daxildir.  Oraya  əmtəələrin  mübadiləsi  və 

xidmətlər  üzrə  eKvivalentin  olmasının  tə'min  edilməsi,  istehsalın 

səmərəliliyinə  stimul  yaratmaq,  elmi  tərəqqiyə,  tədavül  xərclərinin 

azaldılmasına  tə’sir  göstərməK  də  aiddir.  Həmin  məzmuna  ayrı-ayrı 

milli təsərrüfatlarda, ərazilərdə, regionlarda dinamİK proporsiyaların 

təşəKKÜl  tapmasının,  istehsalın  struKturu  ilə  həcmi  arasında 

əlaqəliliyin baş tutmasında «siqnallar» və s. əhatə edir. 

Bazar  əmtəə-pul  münasibətlərinin  ən  mühüm  aparıcı  bir 

Komponenti  Kİmi  iqtisad  elmində  geniş  yayılmış  iqtisadi 

Kateqoriyalardan 

biridir. 

Buna 

görə 

də 

bazar 

anlayışına. 

Kateqoriyasına  bəsit  bir  anlam  Kİmi  baxmaq  olmaz.  O,  geniş  əhatəli 

elmi məzmuna malİKdir. Buna görə də iqtisadi ədəbiyyatda onun eyni 

məzmuna 

142 

---

Bazarın meydana gəlməsi. «Bazar» anlayışının elmi məzmunu 

malİK müxtəlif tə'riflərinə rast gəlinir. Hazırda iqtisadi ədəbiyyatlarda 

ifadə olunmuş tə'riflərdən nümunələr gətirəK: 

«Bazar-iqtisadi  münasibətlərdə  tələblə-tƏKİifin  məcmusudur». 

«Bazar - ayrı-ayrı əmtəələr və xidmətlər üzrə satıcılarla alıcıların birgə 

fəaliyyəti  mexanizmidir».  «Bazar  -  hər  hansı  əmtəə  üzrə  bir  qrup 

adamların  sövdələşməsi  ilə  baş  verən  sıx  fəaliyyət  münasibətləridir». 

«Bazar - ticarət aparmaq üçün adamların bir-birilə hər hansı qarşılıqlı 

fəaliyyətidir».  «Bazar  -  əmtəə  və  əmtəə-pul  mübadiləsi  formasıdır». 

«Bazar  -  əmtəə  istehsalı  və  pul  tədavülü  qanunları  üzrə  təşəKKÜl 

tapan mübadilədir». 

Bu  tə'riflərin  hamısı  bazar  anlayışının  məzmununa  uyğun  gələn 

müxtəlif formalı açıqlamalardır. 

Bazar  təKrar  istehsalın  Komponentləri  olan  istehsal  -  bölgü  - 

mübadilə  -  istehlaK  aspenti  üzrə  də  səciyyələndirilə  bilər.  Bazar 

mübadilə  aKtı  ilə  bilavasitə  bağlı  olduğu  üçün  onun  haqqında 

aşağıdanı fİKİr mübadiləsinə nəzər salaq. 

İqtisadi  -  nəzəri  baxımdan  mübadiləyə  dar  və  geniş  mə'nalarda 

baxılır.  Geniş  mə'nada  o,  iqtisad  elmində  fəaliyyətlər,  xidmətlər, 

təcrübələr  və  s.  mübadiləsi  Kİmi  başa  düşülür.  Mübadiləyə  dar 

mə’nada  məhsul,  əmtəə  mübadiləsi  və  əmtəə  tədavülü  Kİmi  baxılır. 

Əmtəə təsərrüfatı şəraitində mübadilə 

Ə-P 

(əmtəə-pul) forması ilə ifadə 

olunur. Bazar bir iqtisadi Kateqoriya Kİmi özünü bilavasitə məhz  bu 

dairədə  təzahür  etdirir.  Buna  görə  də  o,  ticarətlə,  ticarət  xidmətləri 

prosesi ilə üzvi əlaqəli bir Kateqoriyadır. 

Bazarın,  mübadilənin  ticarət  fəaliyyəti  ilə  ayrılmaz  əlaqəliliyi  İİK 

zamanlardan ticarət Kapitalı adı  ilə mə'lumdur. Bunun  iİKİn forması 

isə  tacir  Kapitalı  adlanır.  (Bu  barədə  üçüncü  paraqrafda  şərh 

ediləcəKdir). Əmtəə tədavülü pul vasitəçiliyi ilə əmtəə mübadiləsinin 

yÜKSƏK  formasıdır.  Odur  Kİ,  bu  öz  geniş  ifadəsini 

Ə-P-Ə 

formulu 

şəKİində tapır. 

Yuxarıda  göstərilənləri  əsas  tutaraq  «bazar»  Kateqoriyasına 

aşağıdam ümumiləşdirici tə'rif verilə bilər. 

Bazar  -  iqtisadi  Kateqoriya  olub,  KonKret  iqtisadi  münasibətləri, 

alıcılarla  (tələblə)  satıcıların  (təKİiflə)  əlaqələrinin  məcmusudur. 

O, 

habelə  əmtəələrin  və  xidmətlərin  hərəKəti  üzrə  ticarət  vasitəçiləri  ilə 

bazar  münasibətləri  subyeKtlərinin  mənafelərini  təcəssüm  etdirir  və 

mübadiləni tə'min edir. 

Bazar  bəşər  cəmiyyətinin  təbii-tarixi  inKİşafının  törəməsi  Kİmi 

xalqların  çoxəsrlİK,  birgə  ən'ənələrinin  milli,  mədəni,  dini,  psixoloji 

xüsusiyyətlərini 

də 

özündə 

ifadə 

etməK 

iqtidarında 

olan 

Kateqoriyadır. 

143 

---