Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

MülKiyyət münasibətləri 

qarşısının  alınmasıdır.  Özəlləşdirmənin  İKİnci  metodu  dövlət 

müəssisələrinin  səhmlərinin  əməK  KolleKtivləri  tərəfindən 

müəyyən  güzəştli  şərtlər  vasitəsilə  satın  alınmasıdır.  Bu  variant 

dövlət  müəssisələrinin  tez  bir  zamanda  əməK  KolleKtivlərinin 

müİKİyyətinə  verilməsini  tə'min  edir,  bununla  belə  özəlləşdirilən 

müəssisələrdə  işləməyən  əhaliyə  qarşı  sosial  ədalət  prinsipi  pozulur. 

Özəlləşdirmənin  üçüncü  modeli  dövlət  müəssisələrinin  bazar 

qiyməti  ilə  satılmasıdır.  Bu  variant  bazar  iqtisadiyyatının  tədricən, 

mərhələlərlə  yaradılması,  geniş  KÜtlə  tərəfindən  özəlləşmənin 

inamsızlıqla qarşılanması, daxili maliyyə resurslarının çatışmamazlığı 

və  xarici  investorların  özəlləşdirməyə  maraq  göstərməməsi  ilə 

xaraKterizə olunur. 

Bu modellərin heç biri xalis formada tətbiq edilməyib, ona görə də 

Şərqi  Avropanın  müxtəlif  öİKƏİərinin  təcrübəsi  bu  modellərin 

müxtəlif  nisbətindən  istifadə  edilməsi  cəhətindən  qiymətlidir. 

Çexiyada, 

SlovaKİyada, 

BaltİKyanı 

dövlətlərdə, 

Rusiyada 

özəlləşdirmənin birinci modelindən istifadə edilib. Bu öİKƏİərdə əsas 

model  Kİmi  dövlət  müİKİyyətinin  satışı  seçilsə  də  əhalidə  sərbəst 

maliyyə vasitələrinin olmaması və xarici investorların özəlləşdirməyə 

Kifayət  qədər  az  maraq  göstərməsi  nəticəsində  pulsuz  və  bərabər 

bölüşdürmə modeli daha geniş yayılmışdır. 

Keçmiş Yuqoslaviyada özəlləşdirmə əsasən İKİnci model əsasında 

aparılmış və dövlət müəssisələrinin  bağlı tipli aKSİoner cəmiyyətlərə 

çevrilməsi  yolu  ilə  həyata  Keçirilmişdir.  Səhmlər  ancaq  müəssisənin 

işçiləri  və  təqaüddə  olan  üzvləri  arasında  paylanılmış  və  onlara 

güzəştli  qiymətlərlə  satılmışdır.  Səhmlərin  alışı  zamanı  bütün 

vətəndaşlara  səhmin  nominal  qiymətinin  30  faizi  həcmində  güzəşt, 

müəssisənin KolleKtivi və təqaüdçülərə işlədİKİəri hər il üçün səhmin 

dəyərinin  1  faizi  həcmində  əlavə  güzəşt  nəzərdə  tutulurdu.  Bundan 

əlavə bir güzəşt də səhmlərin dəyərinin 10 il müddətində ödənilməsi 

ilə bağlı idi. Bu modelin üstün cəhəti, səhmlərin satışından əldə edilən 

vəsaitlərin  xəzinəyə  deyil,  müəssisənin  öz  tələbatlarının,  onların 

gələcəKdə 

modernləşdirilməsi 

üçün 

istifadə 

edilməsindədir. 

Çatışmayan  cəhəti  isə  həmin  müəssisədə  işləməyən  vətəndaşların 

özəlləşdirmədən təcrid olunmasıdır. 

Özəlləşdirmənin üçüncü modeli Macarıstanda, Şərqi Almaniyada, 

Polşada,  Bolqarıstanda  geniş  yayılmışdır.  Macarıstanda  hələ  planlı 

sistem dövründə xüsusi seKtorun inKİşafı üçün Kifayət qədər əlverişli 

şərait  yaranmışdır.  Hələ  80-ci  illərin  əvvəllərində  burada  əhaliyə 

göstərilən xidmətlərin təxminən yarısı, əmtəə dövriyyəsinin 1/3 hissəsi 

və  tİKİnti-layihə  işlərinin  həcminin  15  faizi  özəl  seKtorun  payına 

düşürdü. Macarıstanda həyata Keçirilən 

114 

---

Dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmə 

Özəlləşdirmənin  xüsusiyyətlərindən  biri  öİKənin  qapılarının  xarici 

Kapital  üçün  tam  açıq  olması,  xarici  investorlara  müəssisələrin 

səhmlərinin  hamısını  almağa  icazə  verilməsi,  yerli  Kapitala  nisbətən 

xarici  Kapital  üçün  vergi  güzəştlərinin  mövcud  olması  xa-  raKterdir. 

Macarıstanda  özəlləşdirmə  prosesinin  digər  öİKƏİərə  nisbətən  ləng, 

aşağı templə getməsi onun tədricən aparılması ilə bağlıdır. Bunun əsas 

səbəbi  müəssisələrin  özəlləşdirilməsinin  yalnız  real  bazar  qiymətinə 

satışı  yolu  ilə  həyata  Keçirilməsindədir.  Öl-  Kədə  yerli  və  xarici 

investorlar özəlləşdirməyə az maraqlı olduğundan, bu proses yÜKsəK 

sür'ətlə gedə bilməzdi. 

Şərqi  Avropanın  bir  sıra  öİKƏlərində  (Çexiyada,  SlovaKİyada, 

Macarıstanda,  Bolqarıstanda)  aparılan  özəlləşdirmə,  özəlləşdirmənin 

xəfif,  qismən  radİKal  variantı  hesab  olunur.  Özəlləşdirməni  həyata 

KeçirərKən  burada  bir-birinə  zidd  İKİ  məsələnin  həlli  qarşıya 

qoyulmuşdu. Bir tərəfdən bu öİKƏlərdə özəlləşdirmənin sür'ətlə, qısa 

bir  dövr  ərzində  aparılmasına,  digər  tərəfdən  isə  investisiya  və 

texnoloji  modernləşdirmə  problemlərinin  həllinə  cəhd  göstərilirdi. 

Özəlləşdirmə  zamanı  iqtisadi  səmərəliliyin  ön  plana  çəKİlməsi 

istehsalın  səviyyəsinin  bu  öİKƏlərdə  MDB  dövlətlərinə  nisbətən  az 

aşağı düşməsinə və böhrandan daha tez bir zamanda çıxmasına səbəb 

olmuşdur. Özəlləşdirmənin radİKal variantı Polşada müşahidə olunur. 

Burada  müİKİyyətin  yenidən  qurulmasına  onun  formasının 

dəyişdirilməsi  nöqteyi-nəzərindən  yanaşılırdı.  Özəlləşdirmənin  Polşa 

variantının radİKallığı özəlləşdirmənin həm  borcu olan müəssisələrin 

ləğv olunması, həm də onların əmlaKİarının satılması yolu ilə həyata 

Keçirilməsində öz ƏKSini tapmışdır. 

Keçmiş 

SSRİ 

məKanına  daxil  olan  öİKələr  arasında  RusiyadaKi 

vəziyyət  dəyişİKİİKİəri  təcrübəsi  böyÜK  maraq  doğurur.  Rusiyada 

aparılan özəlləşdirmənin mühüm cəhəti onun mərKəzləşmiş xa- raKter 

daşımasıdır.  Özəlləşdirmə  dövlətin  iqtisadi  siyasətinin  tərKİb  hissəsi 

olub,  yuxarıdan  dövlət  səviyyəsində  təşKİl  olunması  ilə  səciyyələnir. 

Bunun  nəticəsində  dövlət  özəlləşdirmə  prosesini  tənzimləyir  və  ona 

nəzarət  edir.  Rusiyada  özəlləşdirmənin  xüsusiyyəti  onun  həyata 

Keçirilən zaman bazar və inzibati metodların uyğunluğunu nəzərə alan 

qarışıq  özəlləşdirmə  modelindən  istifadə  olunmasındadır.  Dövlət 

müəssisələrinin  müsabiqə  və  hərraclarda  satışı  onun  nağd  pula 

satılması 

ilə 

yanaşı, 

özəlləşdirilən 

müəssisələrin 

səhmlərinə 

dəyişdirilməsini nəzərdə tutan pulsuz özəlləşdirmə vauçerləri (çeKİəri) 

vasitəsilə  həyata  Keçirilib.  Deməli,  Rusiyada  özəlləşdirmə  əsasən  İKİ 

model üzrə aparılıb: 1) 30 iyun 

1994-

 

cü  ilə  qədər  pulsuz  özəlləşdirmə  modeli  (vauçer  modeli),  2)  1 

iyul 1994-cü il satış (pullu) modeli. BütövlÜKdə Rusiyada özəlləşdirmə 

prosesi sahibKarlığın özəl seKtorunun qısa bir dövr 

115 

---