Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

MülKlııyət münasibətləri 

§5. MülKİyyətin iqtisadi reallaşdırılması 

MüİKİyyət  o  vaxt  iqtisadi  məzmuna  maiİK  olur 

K

İ,

 

onun  iqtisadi 

məzmunu  reallaşdırmada  təzahür  etsin.  MüİKİyyətin  iqtisadi 

reallaşması mexanizmi çox mürəKKəbdir. MüİKİyyət, ictimai- iqtisadi 

münasibətlərin sistemi ilə reallaşır. 

MüİKİyyət münasibətlərini KompleKS halında araşdırmaq, bütün 

pillələrdə onun fəaliyyət və hərəKət formalarını təhlil etməK, iqtisadi 

əlaqələrin  və  qarşılıqlı  münasibətlərin  mahiyyətinə  varmaq, 

müİKİyyətin  reallaşdırılması  forma,  metod  və  sistemlərini  aşKar 

etməK üçün mühüm amillərdir. 

Maddi ne'mətlərin istehsalı prosesində, yəni bilavasitə istehsalatda 

insanlar arasında baş verən münasibətlər və onların istehsal şəraitinə, 

istehsal  etdİKİəri  məhsula  olan  münasibəti  iqtisadi  mə'nada  istehsal 

vasitələri  üzərindəKİ  müİKİyyətin  müəyyən  formasına  əsaslanan 

münasibətlərdir,  habelə  bu  müİKİyyətin  reallaşdırılması  prosesidir. 

Deməli, müİKİyyətin iqtisadi reallaşdırılma- sının İİK və əsas təzahürü 

maddi  ne'mətlər  istehsalı  prosesindən  başlanır.  MüİKİyyətin  iqtisadi 

məzmunu  hər  şeydən  əvvəl  onun  mənbəyinin  ictimai  istehsal 

sferasında  olmasıdır.  Deməli,  mül-  Kİyyətə  iqtisadi  məzmun  verən, 

onun  mahiyyətini  ifadə  edən  əsas  cəhət  bilavasitə  istehsalın  özündə, 

istehsalın özü vasitəsilə onun iqtisadi reallaşmasıdır. İstehsal vasitələri 

üzərində müİKİyyətin bütün formaları əsasən istehsal müəssisələrində 

reallaşır. 

İstehsal  prosesində  müİKİyyətin  reallaşması  ölçüsü  əməyin  sə- 

mərəlilİK dərəcəsinin artırılmasıdır. İqtisadi üsula əsaslanan. Könüllü, 

şüurlu,  mədəni  təşKİl  olunmuş,  ədalətli  stimullaşdırılan  əməK, 

müİKİyyətə  can  verir.  Deməli,  əməK  cəmiyyət  üçün  daha  çox  və 

yÜKSƏK Keyfiyyətli məhsul  istehsal etdİKdə və həmin əmtəə satılıb 

istehlaKçıya  çatdırıldıqda  müİKİyyət  tam  reallaşdırılmış  olur. 

Cəmiyyət  üçün  Keyfiyyətli  məhsul  istehsalı  və  onun  vaxtında 

satılması  çox  mürəKKəb  münasibətlər  sistemi  ilə  bağlıdır.  Deməli, 

müİKİyyət  cəmiyyətin  bütün  iqtisadi  proses  və  hadisələrində 

reallaşdırılır. 

MüİKİyyət,  idarəetmənin  iqtisadi  üsuluna  əsaslanan  bazar 

iqtisadiyyatı şəraitində səmərəli reallaşdırıla bilər. 

Bazar  iqtisadiyyatı  müİKİyyətçilərə  sərbəst,  azad  fəaliyyət  şəraiti 

yaradır. MüİKİyyət azadlığının iqtisadi tərəfi, özünü istehsalın şərtləri 

və  nəticələrinin  hər  hansı  subyeKt  tərəfindən  azad  surətdə 

mənimsənilməsində  və  iqtisadi  reallaşdırılmasında,  yə'ni  öz  sahibinə 

müxtəlif  formada  (məsələn,  mənfəət,  renta,  faiz,  vergi  və  s.  şəKİldə) 

gəlir gətirməsində 

ƏKS 

olunur. 

Bilavasitə istehsal prosesindən başlanan bazar iqtisadiyyatı, böl- 

106 

---

MülKİyyətin iqtisadi reallaşdırılması 

gü,  mübadilə  və  istehlaK  dairələrini  də  əhatə  etdiyindən  müİKİyyət 

iqtisadi  həyatın  bütün  qatlarında  reallaşdırılır.  Deməli,  bazar 

iqtisadiyyatına  müİKİyyətin  bütün  formalarının  səmərəli  reallaşdırıl- 

masının  ümumi  əsası  Kİmi  baxmaq  lazımdır.  Bazar  iqtisadiyyatı 

sistemində  fəaliyyətdə  olan  bütün  iqtisadi  qanunlar  və  Kateqoriyalar 

müİKİyyətin iqtisadi reallaşdırılmasına xidmət edir. 

Çoxnövlü  müİKİyyətə  əsaslanan  bütün  təsərrüfat  formalarında 

müİKİyyətin iqtisadi reallaşdırılması prosesi gedir. 

O 

cümlədən, icarə 

münasibətlərinə  əsaslanan  təsərrüfatçılığa  da  müİKİyyətin  səmərəli 

reallaşdırılması forması Kİmi baxılmalıdır. 

Dövlətdən  yaxud  hər  hansı  sahibKardan  müİKİyyəti  müəyyən 

müddətə icarəyə götürənlər faKtİKİ həmin müİKİyyətə sahiblİK etmə 

və sərəncamvermə hüququna malİK olur Kİ, bununla da onlar həmin 

müİKİyyəti  daha  səmərəli  reallaşdırmağa  çalışırlar.  MüİKİyyətə  real 

sahibKarlıq  onun  iqtisadi  reallaşdırılmasının  səmərəli  təşKİli  üçün 

açardır.  MüİKİyyət  və  təsərrüfatçılığın  müxtəlifliyi  şəraitində  hər  bir 

əməK  KolleKtivində  mənafelərin  -  şəxsi,  KolleKtiv,  cəmiyyət 

mənafelərinin  və  bu  mənafelərin  elmi-  iqtisadi  münasibətlər 

baxımından  idarə  edilməsi  müİKİyyətin  bütün  formalarında  iqtisadi 

reallaşdırma üçün çox mühüm əhəmiyyətə malİKdir. 

iqtisadi  azadlıq  şəraiti,  müİKİyyət  formalarının  tam  hüquq 

bərabərliyi  və  bu  bərabərliyə  əsaslanan  real  iqtisadi  münasibətlər 

sistemi  mənafelərin  düzgün  uyğunlaşdırılması  üçün  əlverişli  şərait 

yaradır. 

İqtisadi  mənafelər  toplusu  hər  şeydən  əvvəl  və  bilavasitə  maddi 

ne'mətlər istehsalı prosesində formalaşır və sonra bu mənafelər maddi 

maraq  formasında  stimullar  sistemi  ilə  təzahür  edir.  Mənafeyin  son 

reallaşması  istehlaK  tələbatımn  ödənilməsi  olur.  Deməli,  «müİKİyyət 

münasibətləri  mövcud  müİKİyyət  formasından,  onların  genetİK 

mənbəyindən  və  mahiyyətindən  asılı  olaraq  iqtisadi  mənafelər 

şəKİində təzahür edir» (Ümumi iqtisadi nəzəriyyə. 

Ваш, 

1995, səh. 87.). 

Mənafe,  müİKİyyətin  (mənimsəmənin)  dialeKtİK  in-  Kİşafı  ilə 

müəyyən  edilən,  qrup  və  fərdlərin  şəxsi  yaşayış  tərzlərinin  təKrar 

istehsalı şəraitini əhatə edən cəmiyyətin obyeKtiv münasibətidir. 

MüİKİyyət  formalarının  mənimsənilməsi,  mənafelərə  uyğun 

reallaşması bu prosesə müvafiq iqtisadi Kateqoriyalar (gəlir, mənfəət, 

renta, faiz, əməK haqqı və sair) vasitəçiliyi ilə həyata Keçir. 

İqtisadi  mənafelərin  düzgün  uyğunlaşdırılması  müİKİyyət 

formalarının səmərəli reallaşdırılmasının ən mühüm şərti, metodu və 

formasıdır. 

Yeni 

iqtisadi münasibətlərin təşəKKÜlünün 

ana 

xəttini sosial 

107 

---