Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

MülKİyyət münasibətləri 

bilavasitə  əşyavi  xaranter  ala  bilər. 

Buna 

rəssamı.  Kartoqrafı  və  s. 

göstərməK olar. 

İntelleKtual  müİKİyyət  ziyalıların  elmi  yaradıcılığı,  ədəbiyyat, 

incəsənət  qabiliyyəti  (iste'dadı)  ilə.  Kəşflər,  ixtiralar,  layihələr, 

mə'lumatlar,  xəbərlər  ifadələri  ilə  səciyyələnir. 

O 

fərdin:  alimin, 

mədəniyyəti,  incəsənəti  təmsil  edən  sənət  adamlarının  (bəstəKarın, 

aKtyorun,  rəssamın  və  bir  çox  başqalarının),  ədiblərin,  bütün 

idarəetmə  sistemi  işçilərinin,  KonstruKtorun,  natiqin,  müəllimin, 

həKİmin və sair müvafiq ziyalı dəstəsinin əməyi üzərində mül- Kİyyət 

forması Kİmi başa düşülür» (İqtisadçı qəzeti. 28 aprel 

1997-

 

ci il). 

İntelleKtual  sahibKarlığının  inKİşafı  bazar  iqtisadiyyatını  daha 

səmərəli edir. 

XXI 

əsr intelleKtin təntənəsi əsri olacaqdır. 

§4. MülKİyyət formalarında sahibolma, 

istifadəetmə və sərəncamvermə 

MüİKİyyət  münasibətləri  sahibolma,  istifadə,  mənimsəmə, 

başqasına həvalə etmə, icarəyə vermə, habelə istehsal faKtorlarına və 

əməyin məhsuluna sərəncamvermə proseslərini əhatə etməKİə yanaşı, 

istehsalın 

inKİşaf 

etdirilməsinin 

strategiya 

və 

taKtİKasını, 

materiallardan  istifadə  istiqamətini,  əməyin  və  istehsalın  təşKİli-  nin 

formasının seçilməsini, həmçinin ona nəzarət etmə sahələrini də əhatə 

edir. 

MüİKİyyət  münasibətləri  iqtisadi  haKİmiyyətlə  sıx  bağlıdır. 

İstehsalın idarə edilməsi müİKİyyətçilİK funKSİyasına daxildir, onun 

zəruri cəhətlərindən, tərəflərindən biridir. Bir qayda olaraq, istehsalı o 

şəxs idarə edir 

K

İ,

 O

,

 

istehsal vasitələrinin sahibidir, müİKİyyətçisidir. 

Deməli, iqtisadi haKİmiyyətin mənbəyi və elementlərinin ən mühüm 

açarı müİKİyyət sahibi olmaqdır. 

Mənimsəmə  -  müİKİyyətin  məzmununda  müəyyənedici  əsas 

amildir.  SubyeKt  öz  müİKİyyət  obyeKtini  başqa  subyeKtlərdən 

Kənarlaşdırır,  ayırır,  hüquqi  sənədlər  əsasında  öz  müİKİyyətinə 

çevirir. 

O, 

həmin obyeKti və onun üzərində  həyata Keçirdiyi  iqtisadi 

proseslərin  nəticələrini  də  mənimsəyir.  İstehsalın  özündə,  gedişində 

və  istehsalın 

ÜK

  nəticəsi  prosesində  mənimsəmə  baş  verə  bilər.  Hər 

hansı  sahədə  əməK  sərfi  nəticəsində  gəlirlər  əldə  et-  məKİə 

mənimsəmə  ola  bilər,  tədavül  dairəsindəKİ  fəaliyyətin  nəticəsi  Kİmi 

mənimsəmə  olur;  Bütün  bu  və  digər  qanuni  mənimsəmə  formaları 

mənimsəmə  Kİmi  iqtisadi  Kateqoriyanın  mövcudluğundan  xəbər 

verir. 

Sahibliyə gəldİKdə o, tam və natamam ola bilər. Tam sa- hiblİKdə 

müİKİyyətçi öz müİKİyyətinin reallaşdırılmasından gələn 

104 

---

MülKİyyət  formalarında  sahibolma,  istifadəetmə  və  sərəncamvermə 

gəlirlərin  VƏ  bütün 

müİKİyyətinin  tam  sahibi  olur,  tam  mənimsəmə  hüququna  malİK 

olur.  SahibKar  öz  müİKİyyətinin  müəyyən  hissəsini  fəaliyyətdə  olan 

müİKİyyətə çevirə bilər, torpaq sahibi öz müİKİyyətinin bir hissəsini 

icarəyə  verə  bilər.  BanK  sahibi  müəyyən  pul  məbləğini  müddətlə  və 

faizlə Kreditə verər və s. Bu halda gəlirlərin bir hissəsini sahibKar və 

digər  hissəsini  tam  sahibKar  olmayan  icarədar  mənimsəyir.  Deməli, 

sahibolmada hissə mənimsəməsi də olur. 

İstifadə-əmlaKdan,  əşyalardan öz tə'yinatına görə faKtİKİ istifadə 

edilməsidir.  İstifadə  -  müİKİyyətin,  sahibolmanın  reallaşdırılması 

formasıdır. Sahibolma müİKİyyət funKsiyasıdır, istifadə isə sahibolma 

funKsiyasıdır. 

Sərəncam  -  bu  müİKİyyət  obyeKtinin  fəaliyyətinə  göstəriş  ver- 

məK  barədə  sahibKarın  yaxud  onun  tapşırığı  ilə  digər  şəxsin  qərar 

qəbul  etməsidir.  Burada  müİKİyyət  sahibinin  bilavasitə  özünün 

sərəncam verməsi yaxud onun razılığı ilə tə'yin etdiyi şəxs tərəfindən 

sərəncam  verilməsi  prosesləri  nəzərdən  Keçirilir;  habelə  sərəncam 

verən  bilavasitə  müİKİyyətçi  də  olmaya  bilər,  yə'ni  sahib-  Kardan 

icarəyə  götürdüyü  əmlaKdan  istifadə  edənlər  də  sərəncam  verməK 

hüququna malİK olurlar; habelə bu proses istehsal olunan məhsullar 

barədə də sərəncamvermə cəhətlərini də əhatə edir. 

MüİKİyyətin  formalarından  asılı  olaraq  sərəncam  verən  dövlət 

mə’muru  yaxud  xüsusi  şəxslər,  fizİKİ  və  hüquqi  şəxslər  ola  bilər. 

İctimai  müİKİyyət  münasibətləri  sistemindən  fərqli  olaraq,  bazar 

iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi azadlığın tə'min edilməsi ilə sərəncam 

verən  fizİKİ  və  hüquqi  şəxslərin  sayı  xeyli  artıq  olur.  Sərəncam 

verənin bilavasitə müİKİyyətçi olması məcburi deyil, sa- hibKarla (bu 

dövlət  və  xüsusi  müİKİyyət  sahibKarları  ola  bilər),  müqavilə 

bağlamaqla  (müqavilədə  şərtlər  göstərilir)  müİKİyyətə  sahiblİK, 

istifadə və sərəncamvermə hüququna malİK olmaq olar. «Azərbaycan 

RespublİKasında  müİKİyyət  haqqında»  qanunun  birinci  bölməsinin 

İKİnci  paraqrafında  yazılır:  «müİKİyyətçi  özünə  məxsus  əmlaKa  öz 

mülahizəsinə  görə  sahibliK,  ondan  istifadə  və  onun  barəsində 

sərəncam hüququna malİKdir». 

BeləlİKİə,  müİKİyyətə  bütöv  yanaşsaq  sahibolma,  istifadə  və 

sərəncamvermə  bütövün  hissələri,  tamın  elementləri  olur.  Bu 

elementlər  arasındaKi  əlaqə  belə  olur:  sərəncam  istifadə  ilə 

müəyyənləşir,  istifadə  sahibolma  ilə  müəyyənləşir,  sahibolma 

müİKİy-  yətin  forması  ilə  müəyyənləşir.  MüİKİyyətin  formaları  isə 

daima 

inKİşafdadır. 

Sivilizasiyanın 

inKİşafı 

ilə 

müİKİyyət 

münasibətləri  də  dəyişmiş,  bu  münasibətlərin  təKmilləşdirilməsi 

prosesi davam edir. 

106 

---