Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

MiüKiyyət münasibətləri 

yətlərini  qorumağa  can  atan  yeni  təsərrüfat  subyeKtlərinin  qarşısını 

ala  biləcəK  maneələri  aradan  qaldırır,  istehsalın  və  satışın  di- 

versifİKasiyasını  stimullaşdıraraq  məhsulları  müxtəlif,  o  cümlədən 

dövlət  müəssisələrinin  əvvəllər  hÖKmran  mövqe  tutduğu  bazarlara 

daxil  olan,  çoxsahəli  rəqabət  qabiliyyətli  istehsalla  məşğul  olan 

müəssisələrin  yaranmasına  şərait  yaradır.  Dövlət  eyni  zamanda, 

imtiyazlı  vergi  sistemi  tətbiq  etməKİə 

K

İ

Ç

İ

K 

sahibKarlığın  inKİşafı, 

xarici Kapitalın 

Ö

İ

KƏ 

daxilində geniş tətbiqi üçün əlverişli bazar mühiti 

yaradır. 

Bazarların 

liberallaşchrılması 

dövlət 

müİKİyyətində 

dəyişİKİİK etmədən dövlətsizləşdirilməsini 

ƏKS 

etdirir. 

Dövlətsizləşdirmənin digər üsullarından biri qarışıq müəssisələrin 

(dövlət-xüsusi)  yaradılması  və  onların  fəaliyyətinin  həvəslən- 

dirilməsidir.  Bu,  imtiyazlı  vergilər  və  ya  xüsusi  Kredit  rejimi 

sistemindən istifadə etməK vasitəsilə həyata Keçirilir. 

Dövlətsizləşdirmənin  digər  bir  üsulu  da  dövlət  müİKİyyətində 

olan  müəssisələrin  fəaliyyəti  üçün  əlverişli  bazar  mühitinin 

yaradılmasıdır.  Bu  məqsədlə  dövlət  onun  müİKİyyətində  olan 

müəssisələrə  verilən  subsidiyaların  azaldılması,  banK  borclarının 

silinmə-  sinin  aradan  qaldırılması,  vergi  imtiyazlarının  ləğv  edilməsi 

vasitəsilə  bu  müəssisələrin  fəaliyyəti  üçün  bazar  mühitinin 

yaradılmasına şərait yaradır. 

Nəhayət,  dövlət  müəssisələrinin  müİKİyyətinin  dəyişdirilməsinin 

geniş tətbiq olunan üsullarından biri ƏKS-milliləşdirməni gös- tərməK 

olar.  Bu  zaman  dövlət  müəssisələrinin  müİKİyyəti  nəinKİ  xüsusi 

şəxslərin,  hətta  banKİarın,  dövlət  müəssisəsi  KolleKtivləri-  nin. 

Kooperativlərin əlinə Keçə bilər. 

MüİKİyyətin  dövlətsizləşdirilməsi  onun  özəlləşdirilməsi  ilə  sıx 

əlaqəlidir.  Özəlləşdirmə,  dövlət  müİKİyyətinin  müəyyən  şərtlərlə 

dəyişməsini nəzərdə tutur. MüİKİyyətin yeni sahibi onun təsərrüfat 

fəaliyyətində  istifadəetmə  nəticələrinə  görə  tam  maddi  mə'suliyyət 

daşıyır.  Daha  dəqiq  desəK,  özəlləşdirmə  dövlət  mül-  Kİyyətini 

ayrı-ayrı  şəxslərin,  əməK  KolleKtivlərinin,  hüquqi  şəxslərin  özəl 

müİKİyyətinə 

verərəK 

müİKİyyətin 

dövlətsizləşdirilməsi 

üsullarından  biri  hesab  olunur.  Deməli,  dövlətsizləşdir-  məni 

özəlləşdirmə 

ilə 

eyniləşdirməK 

olmaz. 

Dövlətsizləşdirmə 

özəlləşdirməyə nisbətən daha geniş anlayışdır. 

Bazar  iqtisadiyyatının  inKİşaf  etmiş  öİKƏlərində  özəlləşdirmə 

təşəKKÜl  tapmış  iqtisadi  sistemin  təKmilləşdirilməsi  prosesi  Kİmi 

çıxış  edir.  Xüsusilə,  XX  əsrin  axırıncı  onillİKİəri  bu  öİKƏlərdə 

özəlləşmə  prosesi  Kİmi  xaraKterizə  olunur,  bu  prosesin  gedişində 

dövlət  müİKİyyətinin  xüsusi  müİKİyyətlə  Kəmiyyət  və  Keyfiyyətcə 

əlaqələndirilməsinin optimal variantının intensiv axtarışı gedir. 

110 

---

Dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmə 

Özəlləşmənin  axırıncı  dalğası  15-20  il  bundan  əvvəl  başlandığı  Qərbi 

Avropa  da  bu  prosesi  zəruri  edən  tarixə  malİKdir.  Bu  mərhələdə 

xüsusi  seKtorla  rəqabətdə  dövlət  müəssisələri  istehlaKçıların 

tələbatlarının  ödənilməsində  özlərinin  bacarıqsız  lığını  göstərdilər. 

Dövlət himayəsi belə müəssisələrə istehlaKçıların mənafeyindən daha 

çox gəlir əldə etməK marağı güdüldüyü şəraitdə fəaliyyət göstərməyə 

imıcan  verirdi.  İstehlan  şəraiti  ilə 

ƏKS 

əlaqəsi  olmadan  dövlət 

müəssisələrinin  gəlirləri  artırdı.  Bu,  bazar  şəraitinə  çətin  uyğunlaşan 

dövlət  müəssisələrinin  gəlirlərinin  tədricən  azalmasına  səbəb  oldu. 

Belə  müəssisələri  dövlət  müİKİyyətində  saxlamaq  əlverişli  olmadı, 

ancaq  onları  özəlləşdirməKİə  bu  müəssisələrin  səmərəli  fəaliyyətini 

bərpa etməı« olardı. İqtisadiyyatda struKtur dəyişİK- lİKİəri zərurətə 

çevrildi,  bu  da  saat  KəfKİrinin  hərəı-cətinin  özəlləşdirmə. 

istiqamətində 

«milliləşdirmədən 

özəlləşməyə 

və 

ƏKSinə» 

dəyişilməsinə gətirib çıxartdı. Bir çox öİKƏlərdə özəlləşdirmə iqtisadi 

inı-cişafın reallığına çevrildi. İngiltərədə, Fransada, İtaliyada və başqa 

öİKƏlərdə  son  zamanlarda  aparılan  iqtisadi  islahatlar  bu  nəticələri 

təsdiq  edir.  Səmərəli  olmayan  müəssisələrin  özəl  mül-  Kİyyətə 

Keçməsindən  sonra,  ümumi  daxili  məhsulun  istehsalında  dövlət 

seKtorunun  payı  KəsKİn  olaraq  aşağı  düşmüşdür.  Bu  müəssisələrin 

bazasında  səmərəli  fəaliyyət  göstərən  xüsusi  firmalar  yaranmağa 

başlandı.  Məsələn,  nəhəng  telefon  şirKəti  olan  «Britiş  teleKom», 

aviasiya şirKəti olan «Britiş eyruez» və «Britiş petro- lem» neft şirKəti 

80-ci  illərin  ortalarında,  özəlləşdirmədən  sonra  öz  gəlirlərini  bir  neçə 

dəfə  artırmışlar.  Bə'zi  eKspertlər  belə özəl-  ləşdirməni  dövlət  büdcəsi 

problemlərinin  həllində  aparıcı  dövlət  xadimlərinin  siyasəti  ilə 

əlaqələndirir  və  ya  daxili  siyasət  məsələlərinin  həllində  aparıcı 

partiyaların  gördüyü  tədbirlər  Kİmi  qiymətləndirirlər.  Belə  qeyd 

etməK  olar 

K

İ,

 

bazar  iqtisadiyyatı 

Ö

I

KƏ

-

 

lərində  inKİşafın  obyentiv 

qanunauyğunluğuna əsaslanmaqla, başqa sözlə, dövlət sentoru ilə özəl 

sentor  arasında  rəqabət  mübarizəsinin  Keyfiyyətcə  yeni  səviyyəsi  ilə 

özəlləşdirmə prosesinin düzgün qiyməti verilə bilər. 

Sözsüz  Kİ,  hər  bir  öİKədə  özəlləşdirmə  cari  siyasi,  sosial 

problemlərin həlli ilə paralel baş vermişdir. Belə 

K

İ,

 

məsələn, İngil

tərədə 

özəlləşdirilmiş  müəssisələrin  ƏKsəriyyəti  siyasi  alver  Kİmi  haKİm 

Konservatorlar  partiyasının  mənafelərini  müdafiə  edən  şir- 

Kətlər 

tərəfindən  alınmışdır.  İtaliyada  özəlləşdirmə  Kriminal  pulların 

təmizlənməsinin  gizli  formasına  çevrilmiş,  Fransada  isə  Korrupsiya 

xaraKterli  meyllər  olmuşdu  və  nəticədə  özəlləşdirmə  məsələləri  ilə 

məşğul  olan  dövlət  mə’murları  fantİKİ  olaraq  dövlət  müİKİyyətini 

havayı əldə etmişdilər. Latın AmerİKası öİKƏlərində isə özəlləşdirmə 

orqanlarında Korrupsiya dövlət struKturlarmın zəif 

111 

---