Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

MülKiyyət münasibətləri 

-

 

İnvestisiya fondlarının səhmlərinə dəyişmə; 

-

 

müəssisə səhmlərinə birbaşa mübadilə. 

Azərbaycanda 

özəlləşdirmə 

modelinin 

fərqləndirici 

cəhətlərindən biri də dövriyyəyə buraxılan özəlləşdirmə çeKİərinin 

nominal  qiymətə  malİK  olmamasıdır.  Azərbaycanda  özəlləşdirmə 

çeKİərinin  dövriyyəyə  buraxılması,  öİKəmizdə  özəlləşdirməyə 

başlamazdan əvvəl maKroiqtisadi sabitliyə nail olunması nəticəsində, 

inflyasiya prosesinə heç bir mənfi tə'sir göstərməyib. Bizdə çeKİə- rin 

qiyməti  sərbəst  bazar  prinsipləri  əsasında  alqı-satqı  zamanı  tə- 

ləblə-təKİif arasında nisbətlə müəyyən olunur. Rusiyada isə güclənən 

inflyasiya  vauçerlərin  real  qiymətinin  nominal  qiymətinə  nisbətən 

KƏSKİn surətdə aşağı düşməsinə gətirib çıxartmışdır. 

Azərbaycanda Kütləvi özəlləşdirməyə şərait yaradan özəlləşdirmə 

paylarının  əhaliyə  verilməsi,  hal-hazırda  çeKİərin  təqribi  qiymətinin 

hesablanmasının müxtəlif  üsullarının mövcud olmasını göstərir. Belə 

hesablama üsullarından birini göstərəK. Təxmini hesablamalara görə 

Azərbaycanda  özəlləşdirmədən  əvvəl  dövlət  müİKİyyəti  76,8  trl. 

manat  qiymətləndirilmişdir.  Dövlət  müİKİy-  yətinin  70  faizinin 

özəlləşdirilməsi  nəzərdə  tutulurdu,  yə'ni  54  trl.  manat  dəyərində 

əmlaK  özəlləşdirilməli  idi.  MüİKİyyətin  65  faizinin  çeKİər  vasitəsilə 

özəlləşdirilməsi nəzərə alınarsa, onda bu çeKİərin nominal qiyməti 35 

trl.  manat,  32  mln.  ədəd  çeK  dövriyyəyə  buraxılması  hesabı  ilə  bir 

çeKİn nominal qiyməti 1,1 mln. manat təşKİl edəcəKdir. Əgər hərəyə 4 

özəlləşdirmə çeKİ verilməsini nəzərə alsaq, hər bir vətəndaşa nominal 

dəyəri  4,4  mln.  manat  olan  özəlləşdirmə  payı  verilər.  Belə  bir 

informasiya  çeKİərin  alınmasında  əhalinin  aKtivliyinə  səbəb 

olmuşdur. 

122 

---

Təsərrüfat tipləri 

VI

 FƏSIL

,

 ƏMTƏƏ 

İSTEHSALI

 

VƏ

 

PUL 

§1. Təsərrüfat tipləri 

Bazar iqtisadiyyatının əsasını xüsusi müİKİyyət və əmtəə istehsalı 

təşKİl  edir.  LaKİn  cəmiyyətlərin  tarixi  inKİşaf  prosesinin  müxtəlif 

mərhələlərində  iqtisadi  həyatın  ümumi  formaları  fəaliyyət  göstərir. 

İqtisadi  həyatın  ümumi  formaları  Keyfiyyətcə  bir-  birindən  fərqlənir 

və  daimi  xaranter  daşımırlar.  İqtisadi  həyatın  bu  formaları  və  ya 

təsərrüfat  təşKİlinin  ümumi  tipləri  ictimai  əməK  bölgüsü  və  iqtisadi 

inKİşaf  səviyyəsi  ilə  səciyyəvidirlər.  Bu  ümumi  iqtisadi  proseslər  və 

hadisələr  vaxtaşırı  dəyişirlər  və  təsərrüfat  formalarının  inKİşafında 

təKamül yaradırlar. 

Təsərrüfat tiplərinin təşKİli və onların təKamülü iqtisadi inKİ- şafın 

qanunauyğunluqları  çərçivəsi  daxilində  həyata  Keçirilir.  İqtisadi 

həyatda  fəaliyyət  göstərən  təsərrüfat  tiplərinin  təşKİli  formaları 

bunlardır: a) natural təsərrüfat; b) sadə əmtəə təsərrüfatı; v) Kapitalist 

əmtəə təsərrüfatı; q) planlı əmtəə təsərrüfatı. 

Təsərrüfat  təşKİli  tiplərinin  tarixən  iİKİn  forması  natural 

istehsaldır.  Təsərrüfatın  belə  bir  təşKİli  formasında  istehsal  ilə  is- 

tehlaKin həcmi üst-üstə düşür. 

Natural  təsərrüfat  feodal  müİKİyyəti  ilə  də  çox  xaraKterİKdir. 

Torpaq sahibi olan müİKədarlar Kəndlilərdən töycü olaraq ya məhsul 

ya  da  pul  alırdılar.  Natural  təsərrüfatda  məhsul  tədavülə  deyil, 

bilavasitə istehlaK sferasına daxil olur. Bu, ictimai  əməK bölgüsünün 

İnKİşaf etməməsilə  bağlı idi. Natural təsərrüfatda istehsalçının şəxsi 

müİKİyyəti olan ibtidai, bəsit əməK alətlərindən istifadə olunurdu. 

Natural  təsərrüfatın  əsasını  ƏKİnçilİK,  maldarlıq  və  ev  sənayesi 

təşKİl edir. Natural təsərrüfat dağınıq  idi və onun xarici  mühitlə heç 

bir  əlaqəsi  yoxdur.  İqtisadiyyatın  təşKİlinin  belə  formasına  qapalı 

təsərrüfat deyilir. 

Natural təsərrüfatda tədricən baş verən təKamül istehsalla istehlaK 

arasında olan əlaqələri möhKəmləndirir və beləlİKİə, iqtisadi sabitlİK 

təmin  olunmağa  başlayır.  Natural  təsərrüfatda  ən'ənəvi  istehsal, 

eyniadlı, eyniçeşidli məhsul istehsalı xaraKterİK xüsusiyyət Kəsb edir. 

Eyniçeşidli məhsulların istehsalı, sahələr mütənasibliyi, daima təKrar 

olunan  bu  təsərrüfat  tipinin  təşKİli  əmtəə  istehsalına  Kİmi  üstünlÜK 

təşKİl edən iqtisadi həyatın ümumi formasıdır. 

Natural  təsərrüfatda  durğunluq,  zəif  iqtisadi  inKİşaf  mövcud  idi. 

Bu  təsərrüfat  tipində  torpaq  üzərində  xüsusi  müİKİyyət  yox  idi,  hər 

şey dövlətin əlində cəmlənmişdi, müİKİyyət dövlət haKİ 

123 

---

Əmtəə istehsalı və pul 

miyyətilə 

qovuşmuşdu. 

Natural 

təsərrüfat 

dinamİK 

deyil, 

Konservativ,  sabit  və  dəyişməz  xaranter  daşıyırdı.  Tarixi  təcrübə 

göstərir Kİ, natural təsərrüfatçılıq formasının müxtəlif modelləri olub: 

ibtidai icma, Asiya icması, alman icması, slavyan icması və s. 

Əmtəə  təsərrüfatı  forması  natural  təsərrüfatın  ƏKSi  Kİmi 

yaranmışdır.  Əmtəə  təsərrüfatı  İİK  əvvəl  icmalar  arasında,  sonra  isə 

icmalar  daxilində  meydana  gəlməKİə  natural  təsərrüfatı  özünə  tabe 

edir və nəhayət, cəmiyyətlərin iqtisadi həyatında bu təsərrüfat forması 

natural təsərrüfat tipini aradan çıxarır. 

Təsərrüfat  tiplərinin  sonraKi  təKamülü  ictimai  əməK  bölgüsünü 

yaradır.  İctimai  əməK bölgüsü  -  işçilərin  bir  məhsul  və  ya  məhsulun 

bir hissəsini istehsal etməK üçün ixtisaslaşmasıdır. 

İbtidai-icma istehsalında ƏKİnçilİKİə yanaşı maldarlıq da yaranır. 

Əlverişli  ərazilərdə  maldarlıq  daha  da  inKİşaf  edir  və  əsas  əməK 

fəaliyyətinə  çevrilir.  Bir  çox  qəbilələr  ƏKİnçilİKdən  maldarlığa 

Keçirlər. BeləlİKİə, maldarlıq müstəqil təsərrüfat sahəsi Kİmi ƏKİnçi- 

lİKdən  ayrılır.  Maldar  tayfaların  ƏKİnçilİKdən  ayrılması  birinci 

ictimai əməK bölgüsünü yaradır. 

İctimai əməK bölgüsünün meydana gəlməsi və artıq məhsul Kİmi 

izafi  məhsulun  yaranması  qəbilələr  və  tayfalar  arasında  məhsul 

mübadiləsi  zərurəti  və  imKanı  yaradır.  ƏməK  alətlərinin  təK- 

milləşdirilməsi  və  yayılması  (metal  əməK  alətlərinə  Keçid),  silahın, 

qab-qaçaqların, metaldan hazırlanmış zinət şeylərinin, əl ilə hərə- Kətə 

gətirilən toxucu dəzgahının KƏşfi, parça və geyim əşyalarının istehsalı 

əməyin  sonraKi  ixtisaslaşmasını  doğurur.  Bu  proses  icmalarda 

müəyyən adamların sənətKarlıqla məşğul olmasını yaradır. İcmalarda 

sənətKarların  formalaşması  və  sənətKarlıq  sahələrinin  meydana 

gəlməsi İKİnci iri ictimai əməK bölgüsünü yaradır. 

SənətKarlığın  əKİnçilİK  təsərrüfatından  ayrılması  epizodİK 

(təsadüfi)  xaraKter  daşıyan  məhsul  mübadiləsini  daimi  məhsul 

mübadiləsinə  çevirir.  BeləlİKİə,  məhsullar  artıq  şəxsi  istehlaK  üçün 

deyil,  mübadilə  üçün  istehsal  olunur.  Bunun  nəticəsində  əmtəə 

mübadiləsi,  əmtəə  istehsalı  münasibətləri  yaranır.  Əmtəə  istehsalı 

təsərrüfat  təşKİlində  mühüm,  həlledici  amilə  çevrilir.  Əmtəə 

mübadiləsilə xüsusi qrup adamlar - tacirlər məşğul olur. Tacirlərin bir 

sinif Kİmi formalaşması üçüncü iri ictimai əməK bölgüsünü yaradır. 

Mübadilənin  vaxtaşırı  həyata  Keçirilməsi,  üç  iri  ictimai  əməK 

bölgüsünün  yaranması,  əməK  vasitələrinin  təKmilləşdirilməsi,  pul 

rentasının, tacirlərin və tacir Kapitalının yaranması natural tə 

124 

---