Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təsərrüfat tipləri
- §2. Əmtəə və onun xassələri
Təsərrüfat tipləri sərrüfatı sıxışdırır, bu təsərrüfat forması dağılmağa başlayır, əmtəə-pul münasibətləri yaranır, LəKİn, bə'zi öİKƏlərdə əmtəə-pul əlaqələrilə yanaşı natural təsərrüfat da öz fəaliyyətini davam etdirir. Əmtəə təsərrüfatının yaranması və inKİşafı, digər tərəfdən ixtisaslaşma və Kənd təsərrüfatı istehsalının həcminin artması ilə də əlaqədardır. Şəxsi müİKİyyət öz çərçivəsindən Kənara çıxır və tədricən xüsusi müİKİyyət formaları yaranır. Məhsulun satış üçün istehsal olunması ilə xırda müİK sahibləri - Kəndlilər və sə- nətKarlar, qul sahibləri məşğul olurdular. Əmtəə mübadiləsi daimi ticarət sisteminə çevrilir və əmtəə istehsalı genişlənməyə başlayır. Alqı-satqı bazarları meydana gəlir. Sələmçilər və tacirlər bazar əlaqələrinin genişlənməsində mühüm rol oynayır. Əyalət, şəhər və öİKədaxili istehsalçılar arasında əlaqə yaradan yerli ticarətdən başqa dünya ticarəti də meydana gəlir. Bu bazarları tə'min etməK üçün əmtəə istehsalı dərinləşir, İstehsalın artması, ticarətin genişlənməsi, əmtəə dövriyyəsinin dərinləşməsi metal pulların yaranmasına səbəb olur. Natural təsərrüfatın əmtəə təsərrüfatı ilə əvəz olunması uzunmüddətli, mürəKKəb və çoxcəhətli bir proses olmuşdur. Bu onunla müəyyən olunur Kİ, natural təsərrüfat inersiyalı və durğun təsərrüfat tipidir. Bunlara baxmayaraq bütün sonraKi istehsal formalarının, o cümlədən əmtəə təsərrüfatının əsasını natural təsərrüfat tipi
təşKİl edir.
Cəmiyyət miqyasında əmtəə münasibətlərinin meydana gəlməsi, fəaliyyət göstərməsi və inKİşaf etməsi natural təsərrüfat daxilində baş vermişdir. Deməli, əmtəə münasibətlərinə natural təsərrüfat daxilində di- ferensasiyaya uğrayaraq mürəKKəbləşən bir təsərrüfat forması Kİ- mi baxmaq olar. Natural təsərrüfatdan fərqli olaraq əmtəə təsərrüfatı istehsalın elə bir təşKİli formasıdır Kİ, burada istehsal olunan məhsullar ancaq mübadilə sferasına daxil olur. Əmtəə təsərrüfatının olması üçün aşağıdaKi şərtlər tələb olunur: 1.
təsərrüfat sahələri fəaliyyət göstərir. Bu təsərrüfat sahələri müxtəlif növ məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşırlar. Sənaye Kənd təsərrüfatından ayrılır. Sənaye istehsalının müxtəlif sahələri yaranır. 2.
MüİKİyyət formaları. İstehsal vasitələri üzərində xüsusi mül- Kİyyətin olması əsas amillərdən biridir. ƏməK məhsulu olan əmtəə istehsal vasitələri üzərində olan müİKİyyət sahibinə məxsusdur. Bu səbəbdəndir K İ,
sahibKar öz məhsulunu əmtəə Kİmi digər zəruri əmtəəyə dəyişdirməlidir, yə'ni məhsul mübadilə olunmalıdır. 3.
125 Əmtəə istehsalı və pul badiləsi olmalıdır. İctimai əməK bölgüsünün nəticəsi olaraq istehsalçılar ayrı-ayrı məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşdıqlarına görə bu istehsalçıların başqa məhsullara olan ehtiyacı da artır. Digər tərəfdən, xüsusi müİKİyyət də istehsalçıları ayırır və bu istehsalçılar zərurət üzündən bazar vasitəsilə bir-birilə əlaqə saxlamaq məcburiyyəti qarşısında qalırlar. 4.
Təsərrüfatın bazarla tənzimlənən xaraKteri. Satış və mübadilə üçün əmtəə .istehsal edildiyinə görə hər bir istehsalçı bir-birin- dən xəbərsiz məhsul istehsal edir və onlar yalnız bazarda qarşılaşırlar. İstehsalçılardan Kİmin çox, Kiminsə az məhsul istehsal edib mübadiləyə daxil etməsini müəyyən etməK çətindir. Onlar bir-birilə ancaq bazar vasitəsilə əlaqə saxlayırlar. §2. Əmtəə və onun xassələri Müxtəlif əmtəələr (iqtisadi ne'mətlər) insanların müxtəlif tələbatını ödəyir. Məsələn, çörəK, ət, yağ və digər ərzaq məhsulları insanların yeməyə olan, maşınlar, dəzgahlar, avadanlıqlar istehsal tələbatını ödəyirlər. Əmtəənin faydalılığı, insanın bu və ya digər bir tələbatını ödəməK xassəsi onu istehlaK dəyəri edir. İstehlaK dəyəri hər-hansı bir şeyin təbü xassəsindən asılıdır. LaKİn İstehlaK dəyəri onu yaradan əməyin Kəmiyyət miqdarından asılı deyildir. İstehlaK dəyəri bütün insan cəmiyyətlərində mövcuddur. ÇünKİ cəmiyyətlərin inKİşaf səviyyəsindən və mərhələlərindən asılı olmayaraq insanlar bu və ya başqa bir iqtisadi ne'məti istehsal edib onu İstehlaK dəyəri Kİmi mənimsəyib öz tələbatlarını ödəyirlər. Əmtəənin İstehlaK dəyəri natural təsərrüfatda yaradılan məhsulun İstehlaK dəyərindən fərqlənir. Birinci, natural təsərrüfatda məhsulun İstehlaK dəyəri bilavasitə həmin məhsulu istehsal edən üçün İstehlaK dəyəri Kİmi çıxış edir. Əmtəə isə ictimai istehlaK dəyərinə malİK olmalıdır. Əmtəənin istehlaK dəyəri cəmiyyətin digər üzvlərinin tələbatını ödəməlidir. İKİnci, əmtəənin istehlaK dəyəri elə bir spesif İ K
daxil olur. Odur Kİ, natural təsərrüfatdan fərqli olaraq əmtəə təsərrüfatında yaradılan məhsulun istehlaK dəyəri mübadilə dəyərinin daşıyıcısına çevrilir. Məhsulun əmtəəyə çevrilməsi üçün mübadilə dəyərinin olması şərtdir. ÇünKİ, mübadilə dəyəri Kİmi bütün əmtəələr müəyyən bir Kəmiyyət nisbətində bir-birinə dəyişdirilməlidirlər. Əmtəələrin bir-birilə müəyyən nisbət daxilində mübadilə edilməsi əmtəə istehsalçılarının subyeKtiv istəKİərindən asılı deyildir. Əmtəələrin bir- birinə bərabərləşdirilməsi onların mübadiləsinə qədər baş verən
Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|