İqtisadi sistemin formaları
nən tipi. Bazar sisteminin hər İKİ tipi rəqabətin və inhisarçılığın
iqtisadiyyatda aparıcı mövqeyə çatması ilə əlaqədar olmuşdur.
Bazar sisteminin birinci tipinin müxtəlif öİKƏİərdə fəaliyyət
göstərməsinə baxmayaraq, onun ən KİassİK nümunəsi 18-19-cu
əsrlərdə və 20-ci əsrin
ÜK
onilliyində İngiltərədə olmuşdur. Belə Kİ,
bazar sisteminin bu tipi üçün azad rəqabətin fəaliyyət göstərməsi
xaraKterİK hal almışdır. Bə'zən ona görə də bazar sisteminin bu tipinə
xalis Kapitalizm deyilir. Belə şəraitdə iqtisadi fəaliyyət sferasına daxil
olanların hamısı, istər Kapitalistlər, istərsə də muzdlu işçilər şəxsi
azadlığa malİK olurlar. LaKİn bazarda əsas «oyun qaydalarını»
müəyyən edənlər Kapitala malİK olanlardır. Qiymət əsas
müəyyənedici amil rolunu oynayır. Bu da iqtisadiyyatda böhranlı
tənəzzül vəziyyətləri törədir.
MaKroiqtisadi müvazinətə nail olmaq olmur, azad bazarın malİK
olduğu çevİKİİK aradan qalxır. İqtisadiyyatda hərc-mərclİK artır və
cəmiyyətin ictimai tələbatı ödənilməmiş qalır. Ona görə də Kapitalizm
həm daxili çətinlİKİərə, həm də xarici amillərin roluna, xüsusən sosial
inqilablara əsaslanan sosializmin meydana gəlməməsi üçün, onun
inKİşafına imKan verən bazar sisteminin İKİnci, tənzimlənən tipini
meydana çıxartdı.
Bu
tipin ən üstün xüsusiyyətləri, dəyişilən şəraitə
uyğun gələn, əsas aparıcı amil hesab olunan sahibKarlar təbəqəsinin
meydana gəlməsi və resurslardan istifadə etməK hüququnun dövlət
nəzarətinə Keçməsindən ibarət olmuşdur.
Ən
başlıcası isə dövlətin
qiymət. Kredit, vergi vasitəsi ilə iqtisadiyyata müdaxilə etməsi və
onun hüquqi funK- siyasının təsərrüfat subyeKtlərinin iqtisadi
əlaqələrinin möhKəm- lənməsinin özəyində durması olmuşdur.
Təsadüfi deyildir
K
İ,
müasir bazar sisteminə «insan əməKdaşlı-
ğının qaydalarının genişlənməsi» Kİmi qiymət verilir. Bazar sisteminin
bu tipində resurslardan istifadə etməK hüququ müİKİy- yəti təşKİl
etdiyindən burada təşKİlatçılıq, yenilİKçilİK və risK et- məK
qabiliyyətinə malİK olan hər
KƏSƏ
müİKİyyətçi olmaq imKanı verilir.
MüİKİyyət hüququ «oyun qaydaları»nı müəyyən edən əsaslar,
«cəmiyyətdə tələb və təKİif prinsipinin həyata Keçirilməsini müəyyən
edir».
Bazar sisteminin ən mühüm üstünlüyü, onun daima istehsalın
səmərəliliyinin stimullaşdırılması, maddi-texnİKİ bazasının təK-
milləşdirilməsi, şəxsi və ictimai mə'nafeyin birləşməsi ilə bağlıdır.
Əvvəla, o, gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bərabərlİK törətdiyindən orada
ədalətli iqtisadi prosesləri qurmaq mümKÜn olmur, İKİn- cisi o, tam
məşğulluq və sabit qiymət səviyyəsinə tə'minat vermir. Bununla
əlaqədar olaraq bazar sisteminin müasir tipi üçün onun biri-birindən
fərqlənən amerİKan, yapon, İsveçrə, alman
77
İqtisadi sistem
VƏ _s. modelləri meydana gəlmişdir.
İnzibati-amirlİK sistemi. İnsanlara gələcəKdə yÜKSƏK rifah
halının tə'min olunmasını elan edən, laKİn prantİKİ olaraq onun
həyata Keçirilməsi olduqca çətin və mürəKKəb proses olan inziba-
ti-amirlİK sisteminin meydana gəlməsi öz başlanğıcını marKSİzm
nəzəriyyəsindən götürür.
Bu
nəzəriyyə əsasında cəmiyyətin iqtisadi
tərəqqisi məhsuldar qüvvələrlə istehsal münasibətləri ara- sındaKi
ziddiyyətlərin aradan götürülməsi nəticəsində baş verəcəyi və bir
formasiyanın digəri ilə əvəz olunmasına gətirib çıxaracağı dururdu.
LaKİn marKSİst nəzəriyyədə Kapitalizmin inKİşaf mərhələləri onun
iİKİn pillələrindən nəzərdən Keçirildiyindən və daxili ziddiyyətlərinin
həll olunmasındaKi tədrici və Keçici proses nəzərə alınmadığından,
onun inqilabi yolla dəyişəcəyi labüdlüyü ideyası irəli sürülmüşdür.
Bu
sistem Keçmiş
SSRİ-də,
Şərqi Avropa öİKƏlərində, hal-hazırda Kubada
və bir sıra Asiya dövlətlərində fəaliyyət göstərir.
Bu
da yalnız istehsal
münasibətlərinin zahiri öyrənilməsinə və iqtisadi münasibətlərdə baş
verən
KÖK
I
Ü
dəyi- şİKİİKİərin Kənarda qalmasına səbəb olmuşdur.
Düzdür, marK- sistlər cəmiyyətdə ədalətli iqtisadi proseslərin
gedişatının tərəfdarları idilər. Hamının cəmiyyətdəKİ resurslardan
istifadədə bərabər və ədalətli mövqedə durmalarını israr edirdilər.
LaKİn resursların bölgüsündəKİ sərt inzibatçılıq ədalətsizliyə gətirib
çıxarmış və cəmiyyətdə baş verəcəK ziddiyyətlərin daha da
dərinləşməsinə səbəb olmuşdur. Eyni zamanda iqtisadiyyatın idarə
olun- masındaKi inzibatçılıq təKrar istehsal fazaları arasındaKi
əlaqəni, müİKİyyət hüququnu tamamilə pozmuşdur.
BeləlİKİə, bütünlÜKdə iqtisadiyyata aid edilən problemlər, istər
resursların bölgüsü və istifadəsi sahəsində olsun, istər istehsalın
struKturu, onun proporsiyaları, təşKİl olunması sahəsində olsun,
bütün məsələlər mərKəzləşdirilmiş plan orqanları tərəfindən
müəyyənləşdirilir. Belə Kİ, istehsalın həcmi, onun resurs tə'minatı,
hazır məhsulların reallaşdırılmasını plan orqanları həyata Keçirir.
Bütün istehsal istehlaKçının mövqeyindən deyil, istehsal vasitələrinin
üstünlüyünün nəzərə alınması baxımından planlaşdırılırdı.
İnzibati-amirlİK sisteminin xaraKterİK xüsusiyyəti, birincisi,
ondan ibarətdir Kİ, ictimai müİKİyyət adı altında bütünlÜKİə o,
dövlət müİKİyyətindədir. FaKtİKİ olaraq iqtisadi resursların hamısı
sırf dövlətin nəzarətinə və inhisarına Keçir. İKİncisi, təsərrüfat
mexanizmi Kİmi mərKəzləşdirilmiş iqtisadi planlaşdırmanın ön
mövqedə durmasıdır. Üçüncüsü, bütün yaradılmış ne’mətlər, regional
xüsusiyyət
nəzərə
alınmadan
bərabər
bölgü
adı
altında
bərabərləşdirici şəKİldə bölünür. Dördüncüsü, iqtisadi aKtivliyin
yÜKSƏldilməsinə və şəxsi mənafeyin reallaşmasına şərait yaradıl
78