İnstitutsional-sosioloji istiqamət
Institutsionalizmin yaranması iqtisadi fİKİr tarixində mühüm
dönüş nöqtəsidir, İnstitutsionalistlərin əsas KonstruKÜv tələbi
iqtisadiyyat üzərində sosial nəzarətin həyata Keçirilməsidir, tns-
titutsionalizm çərçivəsində
ÜK
dəfə olaraq burjua iqtisad elmində
inhisarçı
Kapitalizm
şəraitinə
uyğun
iqtisadiyyata
dövlət
müdaxiləsinin zəruriliyi əsaslandırılmış və bu müdaxilənin variantları
işlənib hazırlanmışdı,
İnstitutsional-sosioloji cərəyanın əsas səciyyəvi xüsusiyyətləri
aşağıdaKilar olmuşdu: planlaşdırma vasitəsilə Kapitalist istehsalı
üzərində sosial nəzarətin həyata Keçirilməsi; burjua cəmiyyətinin
sosial problemlərinə diqqət verilməsi və onların həlli üzrə praK- tİKİ
tədbirlərin
təKİif
olunması;
iİKİn
Institutsionalizmin
metodologiyasına xas olan texnİKİ determinizmin güclənməsi və s.
Institutsionalizmin
təKamül
prosesi
Kapitalizmin
transformasiyasının çoxsaylı nəzəriyyələrinin yaranması, onların
inKİşafı və
ETİ
ilə əlaqədar olan texnoKratİK nəzəriyyələrin yaranması
ilə səciyyələnmişdi. Kapitalizmin transformasiyası nəzəriyyələrinə:
xalq Kapitalizmi, KolleKtiv Kapitalizm, qarışıq iqtisadiyyat, rifah
dövləti və s. daxildir. Xalq Kapitalizmi nəzəriyyəsi özündə Kapitalın
de- moKratlaşması və yaxud müİKİyyətin diffuziyası, idarəedicilərin
inqilabı, gəlirlərdə inqilab nəzəriyyələrini birləşdirir, KolleKtiv
Kapitalizm nəzəriyyəsi də mahiyyətinə görə xalq Kapitalizmi
Konsepsiyasının müxtəlif variantlarından biridir.
ETİ
ilə əlaqədar
yaranmış texnoKratİK nəzəriyyələrə: sənaye cəmiyyəti, texnoloji
cəmiyyət, yeni sənaye cəmiyyəti, postsənaye cəmiyyəti. Kütləvi
istehlaK cəmiyyəti, informasiya cəmiyyəti və s. Konsepsiyalar daxildir.
Kapitalizmin transformasiyası nəzəriyyələri Kapitalizmin təKa-
mül yolu ilə yeni bir ideal iqtisadi sistemə çevrilməsi ideyasını təbliğ
edir. Bu nəzəriyyələrin nümayəndələri iri Korporasiyaları, səhmdar
müəssisələri KolleKtiv istehsalın ünsürləri hesab edirlər və onları
müasir cəmiyyətin inqilabi elementləri adlandırırlar.
İnstitutsional-sosioloji cərəyan 60-cı illərin ortalarında və 70- ci
illərdə neoinstitutsionalizm forma alır.
Bu
dövrdə institut- sionalizmə
marağın artması və bütünlÜKdə institutsional sosioloji istiqamətin
əhəmiyyətli dərəcədə güclənməsi, sosial amillər və onların cəmiyyətin
inKİşafında rolu, texnoKratİK adlanan çoxsaylı transformasiya
nəzəriyyələri üçün əsas olan müasir
ETİ,
iqtisadi nəzəriyyənin ənənəvi
istiqamətlərinin-neoKİassizmin və neo- Keynsçiliyin nüfuzdan
düşməsi ilə əlaqədar olmuşdu.
Yeni institutsionalizmin nümayəndələri sosial iqtisadi dəyişİK-
liyin və Kapitalizmin inKİşaf edib, yeni ali forma almasının əsasını
elmin, texnİKanın və texnologiyanın tərəqqisində görürlər.
69
İqtisadi sistem
IV
FƏSIL
,
IQTISADI SISTEM
§1. iqtisadi sistem və onun formalaşması prinsipləri
Bəşəriyyətin tarixi inKİşaf mərhələlərində cəmiyyətin inKİşafı
onun iqtisadi həyatında fəaliyyət göstərən elementlərin təşKİli və
idarə olunması ilə səciyyələnir.
LaKİn iqtisadi həyat birdən-birə formalaşmamış, oradaKi iqtisadi
elementlərin fəaliyyəti üçün eyni şərait yaranmamışdır. Belə
Kİ,
bütün
cəmiyyətlər üçün birincisi, iqtisadiyyatın təşKilinin əsas problemi olan
nə? necə? Kİmin üçün? yaxud başqa cür demiş olsaq iqtisadi həyatın
«üç fundamental məsələsi» necə dərK və həll edilir.
İKİncisi, iqtisadiyyatın başlıca probleminin həllini, əslində mövcud
resurs imKanları şəraitində iqtisadi seçim üsulu müəyyən edir. Ona
görə də iqtisadi sistem üsulları fərqlənir. Deməli, hansı əmtəələrin
istehsalı və xidmətlərin görülməsi, eyni zamanda onların necə və
Kİmin üçün istehsal olunması iqtisadiyyatın əsas məsələsinə və
iqtisadi məqsədlərin obyentinə çevrilir. Nə istehsal olunmalıdır
sualına istehlaKçıların KÖməyi ilə cavab verilməlidir. İstehlaKçıların
istəyi istehsalın həcminə sərf olunan xərclərlə gəlirlərin həddini
müəyyən edir. Eyni zamanda istehsalm həcmi gəlirlərin Kəmiyyətini
müəyyən edir. Bu qapalı idarə daima hərəKətdə olduğundan,
buradanı əlaqələrin saysız-hesabsızlığı özünü ƏKS etdirir. Necə
istehsal olunmalıdır sualını isə müxtəlif istehsalçılar arasındanı
rəqabət müəyyən edir. Burada əsas aparıcı qüvvə ehtiyac, mənfəət,
qiymət və xərclərdir. Rəqabət şəraiti məhsulları istehlaKçıların ala
biləcəyi qiymətlə, minimum xərclə, mansimum mənfəətlə istehsalı
nəzərdə tutur.
Kimin üçün istehsal olunmalıdır sualını isə bazarda qeyri-bərabər
gəlir əldə edənlərin tələb və təKİifi müəyyən edir. Əmən haqqı, torpaq
rentası, mənfəət, faiz Kİmi əldə olunan gəlirlərin səviyyəsi əsas
müəyyənedici rol oynayır.
Üçüncüsü, məhdud resurslardan: xüsusən torpaqdan, əməndən.
Kapitaldan necə istifadə etmən olar
K
İ,
mövcud texnİKİ bilİKİərlə
əmtəələrin və xidmətlərin seçilməsi mümnün olsun.
Dördüncüsü, istehsal imnanları məhsuldar qüvvələrin innişafı- na,
istehsal xərclərinin dəyişilməsinə və gəlirlərin azalmasına necə tə'sir göstərir.
Beşincisi, bütün iqtisadiyyatların əsasını təşKİl edən əhalinin saninliyi və
davranışı formalaşır. Sadaladığımız bu amillər qrupu bütün cəmiyyətlərdə
eyni olmuş, lanin orada qeyd olunan “necə”yə görə onlar bir-birindən
fərqlənmişlər.
70