İqtisadı sistem və onun formalaşması prinsipləri
Məhz iqtisadi həyatda inhisarın və rəqabətin obyeKtinə bütün
cəmiyyətlər üçün son dərəcə vacib olan iqtisadi elementlər daxil
olmağa başlamışdır.
Bu
elementlər sırasına tələbatı, məhdud
resursları, iqtisadi məqsədləri, iqtisadi seçimi, istehsal imuanla- rını,
istehsal xərclərini, gəlirlərin səviyyəsini, məhsuldar qüvvələri və
iqtisadiyyatın təşKİl olunmasını daxil etməK olar. Deməli, bir mə'nalı
olaraq qeyd olunmalıdır Kİ, bu elementlər iqtisadi həyatla qarşılıqlı
şəKİldə fəaliyyət göstərməKİə müəyyən parametrlərlə sistem şəKİini
almış olur. Sistemə daxil olmuş elementlərin fəaliyyətinə görə
cəmiyyətlərdə insanların iqtisadi azadlığı, hÖKmranlığı, Köləliyi
əmələ gəlmiş, maddi ne'mət və sərvətlərin yaradılmasında və istifadə
olunmasındaKi yeri müəyyən olunmuşdur.
Bu
baxımdan istər antİK
dövr, istərsə də Kapitalizmə qədər- Ki dövr üçün, istərsə də müasir
təzadlı, sivilizasiyalı dövr üçün olsun, iqtisadi sistemdəKİ elementlərin
fəaliyyətindən asılı olaraq, onların iqtisadi həyatı barədə fİKİr irəli
sürməK olar.
iqtisadi sistem özündə iqtisadi həyatla bağlı olan təbiətin, cəmiyyətin
və insan təfəKKÜrünün qarşılıqlı əlaqə və inKİşafından irəli gələn
prinsipləri özündə birləşdirir.
Bu
prinsiplər insanların davranış
qaydalarının ümumiləşmiş cəhətlərini xaraKterizə edir. İqtisadi sistem
iqtisadi hadisələrin, prinsiplərin inKİşafının qarşılıqlı əlaqəsini
ƏKS
etdirir.
İqtisadi sistem başlıca olaraq istehsalın mövcud vəziyyətinə, onun
səmərəli fəaliyyət göstərməsinə uyğun gəlməlidir. DeməK olar
Kİ,
belə
yanaşma, bütün iqtisad elminə qəbul edilmişdir.
Yuxarıda qeyd olunanları ümumiləşdirərəK iqtisadi sistemə belə
bir tə'rif verə bilərİK.
İqtisadi sistem-iqtisadiyyatın başlıca probleminin
həllinin təşKili və idarə olunmasına görə, mövcud məhdud resurslardan istifadə
olunması səviyyəsinə görə, eləcə də cəmiyyət və onun üzvlərinin tələbatlarının
ödənilməsinə görə, bir- birindən fərqlənən iqtisadi şəraitlərin və amillərin
məcmusuna deyilir.
İqtisadiyyatın idarə və təşKİl olunma prosesi başlıca olaraq İKİ
istiqamətdə həyata Keçirilir. Biri amirlİK istiqamətləridir
K
İ,
bura
ən'ənəvi, inzibati təsərrüfatçılıq formalarına xas olan xüsusiyyətlər
daxildir. Digəri isə bazar istiqamətidir Kİ, buraya onun azad və
tənzimlənən xüsusiyyətləri daxildir. Bu xüsusiyyətlərə uyğun olaraq,
onların tətbiqi müxtəlif modellərin meydana gəlməsinə səbəb
olmuşdur. Bu istiqamətlərin fəaliyyəti tarixi inKİşaf baxımından
müxtəlif olsa da, onların bir ümumi cəhəti var Kİ, hər hansı bir
məsələnin həlli qərarına gəlməsi üçün onlar informasiyaya
iqtisadiyyatın başlıca probleminin həlli iştiraKçılarına
öz
71
İqtisadi sistem
fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi, qiymətləndirilməsi, seçilməsi im- Kam
üçün
siqnallar verir. LaKİn bu siqnallar qarşıya qoyulan məqsədlərə uyğun
olaraq ya mərKəzləşdirilmiş şəKİldə, ya da öz- özünə tənzimlənən
şəKİldə daxil olur.
Bu
da cəmiyyətdə iqtisadi proseslərin idarə və
təşKİl olunmasında müxtəliflİK yaradır.
Deməli, iqtisadiyyat vasitəsi ilə insanlar başlıca olaraq təsərrüfat
həyatında mövcud və mümKÜn imKanlar daxilində məqsədlərini müəyyən
etməlidirlər. Bu məhdud imKanlardan məqsədlərinə daha çox uyğun gələn
istiqamətləri seçməK qaydalarına görə iqtisadi sistemlər biri-birindən fərqlənir.
İqtisadi seçim prosesinin əlaqələndirilməsinə görə irəli sürülən
məqsədlərin həyata Keçirilməsinə səmərəli və qeyri-səmərəli
təsərrüfat fəaliyyəti formalaşır. Belə təsərrüfat fəaliyyəti şəraitində
hüdudsuz tələbatların ödənilməsinə məhdud və mümKÜn imKanları
nəzərə alan iqtisadi məqsədlərin yönəldilməsi vacib şərtlərdəndir.
ÇünKİ real resurs tə'minatı və istehsal imKanları nəzərə alınmadan
irəli sürülən məqsədlər qeyri-səmərəli fəaliyyət forması alır, laKİn
cəmiyyətin inKİşafı və tərəqqisi yalnız səmərəli iqtisadi fəaliyyətdə
hüdudlaşır.
Deməli, məhdud və mümKÜn istehsal imKanlarını nəzərə alan
məqsədlərə istiqamətlənən şüurlu fəaliyyətə, səmərəli fəaliyyət deyilir.
İqtisadi məqsədlər dedİKdə, bu, insanların tələbatlarının ödənilməsinə
çatmaq istəyi Kİmi başa düşülməlidir.
Tələbatların, yə'ni istehlaKçıların faydalı və yararlı məhsul və xidmətlərlə
tə'min olunması üçün məhdud resurslardan istifadə olunması qaydalarının
seçilməsinə görə iqtisadi sistemlər biri- birindən fərqlənir.
Məhdudluq nisbi xaraKter daşıyaraq hamının istəyinə uyğun
olaraq tələbatlarının ödənilməsi üçün resursların çatışmazlığı de-
məKdir.
Bəşəriyyətin tarixi inKİşafının sivilizasiyalı tərəqqisi baxımından
bölgüsünə iİK dəfə şotland filosofu Adam Ferqyusson
(1723-1816)
cəhd
göstərmişdir. İnsan cəmiyyətinin tarixi inKİşa- fını o, üç: vəhşilİK,
soyğunçuluq və sivilizasiyalı mərhələlərə bölmüşdür. Tarixi inKİşafın
belə mərhələlərə bölünməsi təsərrüfat fəaliyyətinin və müİKİyyətin
formalarımn inKİşafına əsaslanırdı.
VəhşilİK mərhələsi ovçuluq təsərrüfatımn mövcud olduğu və
xüsusi müİKİyyətin olmadığı dövrə aid edilir.
Sivilizasiyalı dövr isə ƏKİnçilİK təsərrüfatının meydana gəlməsi ilə
xüsusi müİKİyyətin haKİm olduğu dövrə aid edilir.
Tarixi İnKİşafın belə bölgüsünü daha sonralar Lyuns Henri Morqan
(1818-1881) öz tədqiqatında istifadə etməKİə onu xeyli
72
