Dərsliyin məqsəd və vəzifələri ilə əlaqədar olaraq nitq mədəniyyəti dil
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NATİQLİK SƏNƏTİNİN SAHƏLƏRİ
74 ə) Vasitəsiz nitqdə müəllif sözündən əvvəl və sonra: Bunu, - Əli dedi- buradan niyə götürməmisiniz? ġagirdlər və tələbələr defis iĢarəsi ilə tireni qarıĢdırırlar. Defis mürəkkəb sözlərin arasında qoyulur, tire isə iki ölkə, Ģəhər, coğrafi məkan, vaxt, zaman arasındakı əlaqə və münasibətləri göstərməyə xidmət edən iĢarədir. Məsələn: Azərbaycan -Rusiya ticarət müqaviləsi, Rusiya-Ġran müharibələri, Bakı- Gəncə qatarı, Bakı-Ġstanbul reysi, Kür-Araz ovalığı, Samur-Dəvəçi kanalı, 2000- 2010-cu illər və s. Bunlar mürəkkəb sözlər olmadığından arada tire iĢarəsi qoyulur, diqqətə çatdırılmaq üçün tələffüzdə fasilə ilə ayrılır. 6. Ġki nöqtə: a) ÜmumiləĢdirici sözdən sonra:- Etnik azlıqlara: ləzgilərə,saxurlara, talıĢlara, kürdlərə, laklara öz ana dillərində məktəb açmağa icazə verilmiĢdir. b) "məsələn" və onun ixtisar Ģəklindən("məs.") sonra:- Belə cavab vermək lazımdır. Məsələn: Müəllim, zəhmət olmasa, mənə də söz verin. c) Dialoqlarda: Əhməd: Vaqif məĢqdə olmuĢdu. ç) Vasitəsiz nitqdən əvvəl: Dedim: hər baxıĢda, ey sənəm nədən, Qəlbimə vurursan qəmzə oxun sən, Söylədi: "Bu təsir özgə yerdəndir, Vallah, özümdən də xəbərsizəm mən". 7. Üç nöqtə: a) Fikrin bitmədiyini bildirmək məqsədilə cümlənin sonunda: Onlar getdilər… getdilər… b) Yüksək hiss-həyəcanla deyilib özündən sonrakı sözdən müəyyən fasilələrlə ayrılan xitabdan sonra. - Eh, ay ana… Məndə o bəxt hanı?... c) Dialoqlarda müsahib cavab vermədikdə: - Sizə gəlimmi?... Deyəsən, eĢitmədin?... Deyirsən, bundan sonra daha nə gəlmək?! 8. Sual iĢarəsi: a) Bütün sual cümlələrinin sonunda: - MəĢqə gedəcəksən? b) Elə sual cümlə tipləri vardır ki, onlar cavab almaq üçün deyil, nitqin təsirini artırmaq, dinləyicini düĢünməyə vadar etmək məqsədi daĢıyır: - Vətən və ana. Bu iki sözdən Ģirin və müqəddəs nə var dünyada? Vətənim verdi mənə nanü-nəmək, Vətəni, məncə, unutmaq nə demək? (A.Səhhət). Varlığa nə darlıq? Ritorik və ya bədii suallar nitqin üslubi rəngarəngliyini artırır. 9. Nida iĢarəsi: a) Nida cümlələrinin sonunda: - YaĢasın müstəqil Azərbaycan! b) Hiss-həyəcanla deyilən xitablardan sonra: -Vaqif! Ey tacidarım! Xuraman, Xuraman! Gör nəyin xəyalındasan! c) Bəli, xeyr, yox, çox gözəl kimi təsdiq və ya inkar bildirən sözlərdən sonra: - Çox gözəl, çox gözəl! Razıyam, inan! Nida cümlələri danıĢanın məqsədinə uyğun məna çaları yaradır, nitqin ekspressivliyini, emosionallığını artırır. Nidalar müxtəlif hissi halları ifadə edərək fərqli intonasiyalarla söylənilir: - Pəh, pəh! Əcəb söz eĢitdik! Ay belə xoĢ gəlibsən, səfa gətiribsən! Ah, sən nə dəhĢətli adamsan! Vay, vay! Nə yaman müĢkülə düĢdü iĢim, Allah! (M.Ə.Sabir) Sual və tapĢırıqlar 75 1. Nitqin intonasiyası dedikdə nələri baĢa düĢürsünüz? 2. Yüksək mədəni səviyyəli nitqin Ģərtləri hansılardır? 3. Nitqin ifadəliyi dedikdə nə baĢa düĢülür? 4. Nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi hamıdan tələb olunur. Bəs nitqin ifadəliyi necə? Ġfadəli nitq kimə aiddir? 5. Nitqin təmizliyi ədəbi dilin normalarına əsaslanmaq əsasında, yoxsa dil vasitələrinin təhrif olunması hesabına təmin olunur? 6. Nitqin əsas keyfiyyətləri hansılardır? 7. Fikrin aydın ifadəsinin ilkin Ģərti nədir? 8. Azərbaycan dilində hansı səslər iĢlənmə tezliyinə və kəmiyyətinə görə əsas yeri tutur? 9. Azərbaycan sözləri üçün hansı hecalar səciyyəvidir, səbəbi nədir? 10. Ahəng qanunu nitqin hansı keyfiyyətində əsas rola malikdir? ÇalıĢma 67. YazılıĢından fərqli tələffüz olunan səsləri müəyyənləĢdirin: Bu bayram da sənsiz keçdi, ay ata, Daha bayramların duzu da yoxdur. Yeddi il olubdur görmürəm səni,Yaralı qəlbimin sözü də yoxdur. Ata, gələcəyəm yolumu gözlə, Yanında yer ayır, məni əzizlə. Necə darıxmıĢam deyilmir sözlə, Payız günlərimin yazı da yoxdur. Nəvələrim bal suyundan içsinlər, Seçib sevib yar evinə köçsünlər. Pərvazlanıb durna kimi uçsunlar, Qız-gəlinin kəsilməsin ayağı, Sözüm "Qızlar bulağı". BənövĢədən rəng alacaq gözləri, Görən balmı, Ģəkərdirmi sözləri. Hansı qəlbdən keçəcəkdir izləri, ġirin dillə bura yığın, qızları.Allah, bu da öz bəndənə sirdirmi? Qayalardan qopan damcı dürdürmü? Dədəm Qorqud gəlib səni gördümü? Bu daĢlara dəyibdirmi ayağı? Gözüm "Qızlar bulağı". Min gözələ iĢvə verdin, naz verdin, Sevənlərə bir ətirli yaz verdin. Ozanlara vəsf etməkçün saz verdin, Qonaqlıdır, gəlimlidir hər çağın, Sazım "Qızlar bulağı". (Elmira Qasımova. ġirin duyğu. Bakı, 2007, səh.198) ÇalıĢma 68. Avropa çempionatında qalib gəlmiĢ bir tələbəyə Prezident təqaüdü verilməsi haqqında Akademiyanın rektoruna xahiĢnamə ilə müraciət edin. NATİQLİK SƏNƏTİNİN SAHƏLƏRİ Forma və məzmununa görə nitqin geniĢ yayılmıĢ növləri aĢağıdakılar hesab olunur: 1. Ġctimai-siyasi natiqlik. Bura: 1) Prezidentin inoqurasiya (andiçmə) nitqi; 2) Siyasi mövzuda məruzə; 3) Siyasi mövzuda çıxıĢ (xarici ölkələrdə prezidentin çıxıĢı); 4) Ġcmal nitqi. Böyük məclislərdə son söz; 5) Mitinqdə çıxıĢlar; 6) Siyasi təbliğatçıların nitqi; Qanunvericilik layihələri; Parlament mübahisələri və s. 76 Ġctimai-siyasi nitq siyasi-ictimai əhəmiyyətli hadisələri (prezident seçkisi, deputat seçkisi, yeni il ərəfəsində ölkə baĢçısının xalqa müraciəti, Prezidentin hərbi hissələrdə ölkənin hərbi qüdrəti haqqında çıxıĢı və s.), müvafiq strukturlar qarĢısında, toplantıda hesabat məruzəsi, kütlə və ya sahə nümayəndələri qarĢısında çıxıĢ, eləcə də radio-televiziya vasitəsilə ölkə vətəndaĢlarına müraciət-çıxıĢları əhatə edir. Ġstər Sovet hakimiyyəti dövründə, istərsə də Müstəqillik illərində ulu öndərimiz, ümummilli lider H.Ə.Əliyevin, hazırda Respublikamızın prezidenti möhtərəm Ġ.H.Əliyev cənablarının ölkənin daxili və xarici siyasəti, ölkə daxilində gedən ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı çıxıĢları ictimai- siyasi nitqin ən dəyərli nümunələridir. 2. Diplomatik natiqlik. Diplomatik natiqliyə dövlət baĢçısı və ya xarici iĢlər nazirinin BMT-dəki çıxıĢları, mətbuat konfranslarında siyasi məsələlərlə bağlı çıxıĢlar və diplomatik müsahibələr daxildir. Diplomatik nitq öz xarakteri, forması və məzmununa görə ictimai-siyasi nitqdən ciddi fərqlənmir. Prezidentin nitqi dövlətin taleyüklü problemləri ilə bağlı olduğuna görə onda beynəlxalq səviyyəli məsələlərin qoyuluĢu, respublikanın mənafeyi baxımından münasibəti öz əksini tapırsa, xarici iĢlər naziri BMT-də, ayrı-ayrı ölkələrdə keçirdiyi mətbuat konfranslarında öz ölkəsinin siyasi baxıĢını dünya birliyinə çatdırır. 3. Məhkəmə natiqliyi. Bura hakimlərin, prokuror, vəkil, müttəhim və Ģahidlərin nitqi daxil edilir. Prokuror və hakimin nitqi ittihamedici, müttəhim və vəkilin nitqi müdafiəedici xarakterdə olur. Ġttihamçıların nitqi faktların dərin təhlilinə, dəlil və sübut-lara əsaslanır, obyektivliyə, ədalətə əsaslanır, qanunun aliliyi müttəhimə inandırıcı Ģəkildə çatdırılır. Vəkilin çıxıĢı da dəlil və sübutlarla müĢayiət olunmalı, məhkəmə prosesində qaldırılan vəsadət baĢ vermiĢ hadisənin təhlili nəticəsində hakimin hökmünə müsbət təsir göstərməlidir. Müttəhimin istər öz cinayəti haqqındakı çıxıĢı, istərsə də özünü müdafiə nitqi münasib sözlər, ifadələr, cümlələrlə öz Ģərhini tapmalıdır, o, nitqini məntiqi əsasda qurmağa çalıĢmalıdır. Hadisənin ədalətli çözümü üçün məhkəmə salonlarında qanunların keĢiyində duran prokurorun da, ədliyyə sistemində çalıĢıb qanu-nun aliliyini qorumalı olan hakimin də, adamların vətəndaĢ hüquqlarını müdafiə etməli olan vəkilin də, müttəhimin də nitqi rabitəli olmalı, əsas fikrin açılmasına xidmət etməlidir. 4. Hərbi natiqlik. Hərbi nitqə aiddir: a) Həqiqi hərbi xidmətə çağırılmıĢ gəncləri, əsgərləri ruhlandırmaq, müqəddəs ana vətənimizi qorumaq, xalqımızın firavan həyatını, təhlükəsiz yaĢamasını təmin etmək üçün hərbi komissarın, müdafiə nazirinin çağırıĢ nitqi; b) Əsgərlərin hərbi andı; c) Hərbi nizamnamənin Ģərhi; ç) Komandirlərin hərbçilər qarĢısında çıxıĢı. 5. Akademik natiqlik. Akademiya sistemində, universitet və müxtəlif ali məktəblərdə, elmi müəssisələrdə, beynəlxalq konfrans, simpozium, treninqlərdə edilən məruzələr, çıxıĢlar, oxunan mühazirələr, elmi rəy və dissertasiya müdafiəsində çıxıĢlar və s. akademik natiqliyə daxildir. Bu, elm adamlarının müxtəlif toplantılarda, müdafiə Ģuralarında, müəllimlərin ali məktəb auditoriyalarında, elmi-praktik konfranslarda, savadlı və hazırlıqlı aparıcı və diktorların ekran və efir qarĢısında etdikləri nitqdir. Nitqin bu növü yaradıcı xarakter daĢıyır. Ziyalılar, alimlər, professor, dosent və baĢ müəllimlər öz Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|