Dərsliyin məqsəd və vəzifələri ilə əlaqədar olaraq nitq mədəniyyəti dil
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
99 normanın pozulmasına rast gəlirik: "Onlar dərslərini gecələr öyrənirlərmiĢ" cümləsində qrammatik norma pozulmuĢdur, çün- ki -imiĢ hissəciyi -lər cəmlik Ģəkilçisindən əvvəl iĢlənməli idi. 8) Sözlərin nitq axını prosesindəki sırası əhəmiyyətli olduğu üçün onun pozulması qrammatik qaydanın pozulmasına gətirib çıxarır. Məsələn: "Sizi mən çox vaxtlarda istəyirdim görmək". "Artıq mənim gözləməyimdən nə çıxar indi". DanıĢıq dilində belə cümlələrə rast gəlirik. "Görmək" "istəyirdim" sözündən əvvəl, "indi" cümlənin baĢlanğıcında, "artıq" sözü isə "nə çıxar"dan əvvəl iĢənərsə, cümlə dilin qrammatik normasına uyğun olar. 9) Dilimizdə mübtəda ilə xəbər sintaktik-qrammatik cəhətdən Ģəxsə və kəmiyyətə görə uzlaĢmalıdır: "Tələbələr-oğlanlı,qızlı hamı universitetə gedirlər". "Bir neçə tələbə futbol toplarını torda stadiona aparırlar". Ġlk baxıĢda cümlələr düzgündür. Mübtəda hansı Ģəxsdə, hansı kəmiyyətdədirsə, xəbər də həmin Ģəxsdə və kəmiyyətdə olmalıdır. "Tələbələr gedirdilər"cümləsində uzlaĢma düzgün sayılmalıdır, amma "hamı" əvəzliyində cəmlik anlayıĢı olsa da, "hamı gedirdilər" deyilməz (Xatırla: Hamı gedir quĢ gətirir, ġahqulu bayquĢ gətirir). "Bir neçə tələbə" anlayıĢı cəmlik bildirsə də, Ģəxs kimi təkdədir, buna görə də "aparır" deyilməlidir. Yaxud "Səndən ötrü ayaqlarım evə get-mirdilər" cümləsi düzgün qurulmamıĢdır. "Ayaqlar" sözü cəmdə olsa da, məntiqi cəhətdən "getmirdilər" demək olmaz, uzlaĢma yanlıĢdır və s. 10) Nitq kommunikasiyasında sözlər müəyyən düzülüĢ qaydasına tabedir. Cümlə üzvlərinin sırası normativ nitqdə pozulmur. Əgər biz "Mən həvəslə futbol matçlarını izləyirəm" desək, çoxları cümlənin düzgün qurulduğunu təsdiqləyəcək. Amma "həvəslə" zərfliyi qrammatik normaya görə "izləyirəm" xəbərinin qarĢısında gəlməlidir. Yaddan çıxarılmamalıdır ki, nitq prosesində sintaktik vahidlərin ardıcıllıq qanunu söz sırası ilə tənzimlənir. Qrammatik norma sözlərin düzgün yazılıĢı və deyiliĢi, məna və məntiqi cəhətdən dəqiq iĢlədilməsi Ģərti ilə söz birləĢmələri və cümlələrin nitqdə düzgün əlaqələndirilməsini tənzimləyir. 11) Sifətin çoxaltma dərəcəsi qrammatik əlamətlərlə yanaĢı bütöv sözlərlə də düzəldilir. "Təmiz" əvəzinə "aydan arı, sudan duru" ifadəsi, "qırmızı" əvəzinə "qan qırmızı", "lalə kimi qırmızı", "lalədən də qırmızı", "ağ" əvəzinə" "süd kimi ağ" və ya "süddən də ağ" kimi bənzətmə bildirən birləĢmələr daha təsirli üslubi effekt yaradır. 12) Emosional nitqdə, yüksək pafosla ifadə olunan poetik dildə mübtəda ilə xəbər yerini dəyiĢə bilir: Qoy sənə desinlər ay qaçaq Nəbi, Həcəri özündən ay qoçaq Nəbi. Heç kimsə Nəsimi sözünü kəĢf edə bilməz. Bu, "quĢ dilidir", bunu Süleyman bilir ancaq (Ġ.Nəsimi). Poçtalyon Musaya tərs-tərs baxdılar qocalar, bu xəbəri gətirdiyinə görə. Dedilər kəndə gəlir Omaroğlu.-Niyə gəlir bu sağ olmuĢ, baĢımızı yerə soxmağamı? (V.Nəsib) 100 GətirilmiĢ cümlələrdə sintaktik vahidlərin ardıcıllıq qanunu söz sırası ilə tənzimlənməli olduğu halda bədii əsərlərdə bilərəkdən pozulmuĢdur ki, bu da Ģeirlərdə qafiyə və bölgü, nəsrdə isə yerli koloriti və canlı danıĢıq dilini saxlamaq xatirinə edilmiĢdir. 13) Sintaktik əlaqələrin düzəldilmə qaydalarının pozğunluğu fikrin dürüst və kiçik vaxt kəsiyində anlaĢılmasını çətinləĢdirir: "MəĢqçilər yenicə oyundan çıxmıĢ həndbolçulara söhbət apardılar" (idarə əlaqəsi pozulmuĢdur). "Həyətyanı evin sahəsi böyük idi (yanaĢma əlaqəsi düzgün qurulmamıĢdır). 14) Elə söz birləĢmələrinə də təsadüf edilir ki, onlarda əsas tərəflə asılı tərəfin yerinin dəyiĢməsi özünü göstərir: gözü yaĢlı,sözü məzəli, qəlbi tox, fikri geniĢ və s. Bunlar sintaktik cəhətdən birinci növ təyini söz birləĢmələrinə yaxındır. Sual və tapĢırıqlar 1. Qrammatik norma deyildikdə nəyi baĢa düĢürük? Qrammatik normalara nələr daxildir? 2. Qrammatik səhvlər nə vaxt meydana çıxır? 3. Üçüncü növ təyini söz birləĢməsində sahiblik anlayıĢı bildirən birinci tərəfi həmiĢə ixtisar etmək olurmu? Fikrinizi misallarla aydınlaĢdırın. 4. Feilin inkarlıq kateqoriyası hansı vasitələrlə düzəlir? 5. Cümlədə zərfliklər həmiĢə zərflərlə ifadə olunurmu? Zərf olmayan sözlər zərflik kimi çıxıĢ edə bilirmi? Zərfliklərin cümlədə yeri məsələsini aydınlaĢdırın. 6. Adlara artırıla bilən Ģəkilçiləri qrammatik kateqoriyalara uyğun ardıcıllıqla sadalayın. 7. Cümlədə mübtəda ilə xəbər arasındakı əlaqə necə adlanır və onlar sintaktik- qrammatik cəhətdən hansı kateqoriyalarla əlaqədar olur? 8. Sintaktik əlaqənin növləri hansılardır? Bu qaydanın pozulmasına aid nümunələr verin. ÇalıĢma 87. Respublikamızda qeyd edilən Müstəqillik günü münasibəti ilə tələbələrə müraciət ünvanlayın. ÇalıĢma 88. Sözlərdə açıq saitləri qapalı saitlərlə elə əvəz edin ki, bir, iki və ya üç yeni söz alınsın. Açıq saitləri yazın: Od-… Saz-1)…; 2)… Sezmək-1)…; 2)… Özüm-1)…,;2)… Döz-1)..;2)…;3)… Öt-1)…;2)..;3)… ÇalıĢma 89. Kökü açıq saitlə bitən sözlərə saitlə baĢlayan Ģəkilçilər artırıldıqda onlar qapalı sait kimi tələffüz olunur. VerilmiĢ sözlərin tələffüzünü transkripsiyada yazın: Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|