Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
56
Afinada yaşamışdı, amma Günəşin qırmızı qaynar bir daş olduğunu dediyinə görə, oradan qovulmuşdu. (Sokratın başına heç də bundan yaxşısı gəlməyib.) Sokratın dövründən başlayaraq, yunan mədəniyyətinin paytaxtı Afina idi. Təbiət fəlsəfəsindən Sokrata doğru inkişaf etdiyindən fəlsəfə layihəsinin özünün xarakterindəki dəyişikliyi vurğulamaq vacibdir. Amma Sokratla tanış olmazdan əvvəl gəl bir az Sokratın vaxtında Afina səhnəsində üstünlüyü olan - Sofist adlandırılan insanlar haqda danışaq. Pərdə qalxır, Sofi! Səhnə dedim, pərdə dedim, çünki fəlsəfi ideyalar tarixi bir çox cəhətlərinə görə, dram əsərlərinə bənzəyir. Mərkəzdə insan problemi Təxminən e.ə. 450-ci ildə Afina Yunan dünyasının mədəniyyət paytaxtı idi. O zamandan etibarən fəlsəfə yeni istiqamət götürdü. Təbiət filosofları əsasən ətrafımızdakı fiziki aləmin təbiəti ilə maraqlanırdılar. Bu, onlara elm tarixində mərkəzi mövqe tutmağa imkan verdi. Afinada isə əsas vurğu insan və insanın cəmiyyətdəki yeri üzərinə salınırdı. Bu, o dövr idi ki, Afinada tədricən öz məşhur məclisləri və qanunları ilə birlikdə demokratiya inkişaf edirdi. Demokratiyanın işləməsi üçün insanlara yetərincə təhsil verilməliydi ki, onlar demokratik proseslərdə iştirak edə bilsinlər. Bu gün biz çağdaşımız olan dünyaya, müxtəlif ölkələrə nəzər salanda da gənc demokratiyanın xalqın maarifləndirilməsinə necə böyük ehtiyacı olduğunu görürük. Buna görə də afinalılar üçün birinci və başlıca məsələ sözləri inandırıcı tərzdə demək, bundan ötrü isə ritorika incəsənətinə yiyələnmək idi. Yunan müstəmləkələrindən olan bir qrup səyyar müəllim və filosof Afinaya axın etdi. Onlar özlərini “sofist” adlandırırdılar. Bu sözün mənası vətəndaşlara pul qarşılığında bilik öyrədən həyat tərzi idi. Sofistlərin təbiət filosofları ilə ortaq bir səciyyəvi xüsusiyyəti vardı: onlar ənənəvi mifologiyaya tənqidi yanaşırdılar. Lakin eyni zamanda sofistlər “bəhərsiz fəlsəfi spekulyasiyalar” adlandıraraq, fəlsəfi axtarışları inkar edirdilər. Onların mövqeyi beləydi ki, fəlsəfi sualların downloaded from KitabYurdu.org
57
cavabı mövcud ola bilər, lakin insan təbiətin və kainatın bilməcələri haqda həqiqətdən baş aça bilməz. Fəlsəfədə belə bir baxış skeptisizm adlanır. Lakin biz təbiətin bütün bilməcələrinin cavabını bilə bilməsək də, onu dəqiq bilirik ki, insanlar birgə yaşamağı öyrənməlidirlər. Sofistlər buna görə də insan və onun cəmiyyətdəki yeri məsələsilə məşğul olmağı seçmişdilər. Sofist Protaqor (e.ə. 485 - 410) deyirdi: “İnsan hər şeyin ölçüsüdür”. Bununla onu nəzərdə tuturdu ki, bir şeyin doğru, yaxud yanlış, pis və ya yaxşı olduğunu bilmək üçün həmişə o şeyin insan ehtiyacları ilə münasibəti nəzərə alınmalıdır. Yunan tanrılarına inanıb-inanmadığı haqda suala o, belə cavab vermişdi: “Sual mürəkkəbdir, həyatsa qısa”. Tanrının olub- olmadığını deyə bilməyən insana aqnostik deyirlər. Sofistlər bir qayda olaraq, çox səyahət edirdilər, buna görə də cürbəcür hökumət formaları görürdülər. Şəhər-dövlətlərdə cürbəcür konvensiyalar və yerli qanunlar vardı. Bu, sofistləri hansı qanunların təbii, hansılarınsa sosial təsir altında yarandığı haqda sual qoymağa vadar edirdi. Bu üsulla onlar Afina şəhər-dövlətində sosial tənqidçilik yolunu açmışdılar. Məsələn, onlar bildirirdilər ki, “təbii iffət” ifadəsindən istifadə olunmasına haqq qazandırmaq olmaz, çünki iffətli olmaq “təbii” olsaydı, onunla doğulardın, o sənə anadangəlmə xas olardı. Amma bu anadangəlmədir, Sofi, yoxsa cəmiyyətin təşviqilə yaranır? Dünyanı gəzmiş adam üçün cavab sadədir: başqalarına çılpaq görünməkdən qorxmaq “təbii”, yaxud anadangəlmə hiss deyil. İffət və ya iffətsizlik ictimai müqavilənin birinci və ən önəmli məsələsidir. Təsəvvür elə ki, həmişə hər yeri gəzib-dolaşan sofistlər Afina küçələrində qızğın mübahisələr açırdılar və bu mübahisələrdə nəyin doğru, nəyin yanlış olduğunu bilmək üçün heç bir mütləq normanın olmamasına diqqət çəkirdilər. Sokrat isə göstərməyə çalışırdı ki, mütləq olan bir neçə belə norma var və həmin normalar dünyəvi dəyərə malikdir. downloaded from KitabYurdu.org
58
Sokrat kim idi? Sokrat (e.ə.470 - 399) bəlkə də fəlsəfə tarixinin ən əsrarəngiz simasıdır. O, heç vaxt bir cümlə belə, yazmamışdı. Bununla belə, Avropa düşüncəsinə çox böyük təsiri etmiş filosoflardandır. Buna səbəb təkcə onun dramatik ölümü deyil. Biz bilirik ki, o, Afinada anadan olmuş, ömrünün çoxunu şəhər meydanlarında və bazarlarda rastına çıxan insanlarla söhbət etməklə keçirmişdi. Belə bir deyimi vardı: “Şəhər kənarındakı üç ağac mənə heç nə öyrədə bilməz”. O, saatlarla ayaq üstə, fikrə gedərək dayanardı. Öz sağlığında da əsrarəngiz şəxsiyyət sayılırdı, ölümündən sonra isə tezliklə bir çox müxtəlif fəlsəfi fikir məktəblərinin banisi hesab olundu. Məhz əsrarəngizliyinə və hərtərəfliliyinə görə, bir çox fikir məktəblərinin Sokratı özlərinki elan etməyə əsasları var. Dəqiq məlumatlara əsasən, o, xarici görünüşcə çirkin olub. Yekə qarnı, domba gözləri, qısa və dik burnu varmış. Daxili aləmi isə, deyilənə görə, “xoş və mükəmməl” olub. Sokrat haqqında belə bir deyim məşhurdur: “Sən onu indi axtara bilərsən, keçmişdə axtara bilərsən, lakin heç vaxt onun tayını- bərabərini tapmayacaqsan”. Buna baxmayaraq, fəlsəfi fəaliyyətinə görə, ölümə məhkum edildi! Sokratın həyatı bizə əsasən Platonun əsərləri vasitəsilə gəlib çatıb. Platon onun şagirdlərindən biri idi və sonradan dövrünün ən böyük filosoflarından oldu. Platon bir sıra dialoqlar yazıb, bunlar fəlsəfə haqda dramatikləşdirilmiş müzakirələrdir, həmin mətnlərdə Sokrat Platonun əsas surəti, danışan simasıdır. Platon öz fəlsəfəsini Sokratın dililə danışdığına görə, onun dialoqlarda dediklərinin əslində də Sokratın sözləri olub- olmadığına əminliyimiz yoxdur. Beləcə, Sokratın dərsləri ilə Platonun fəlsəfəsi arasındakı sərhədi müəyyənləşdirmək asan məsələ deyil. Eyni problem yazılı mənbə qoymayan digər bir çox tarixi şəxsiyyətlərə də aiddir. Bunun klassik nümunəsi, əlbəttə ki, İsa Məsihdir. Biz “tarixi” İsanın downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|