Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
74
Birlikdə keçirdiyimiz xoş saatlara görə, çox sağ ol, Sofi. Afinanı nəzərdə tuturam. Beləliklə, artıq özümü təqdim etdim. Platonu da təqdim etdiyimdən, çox yubanmadan başlaya bilərik. Sokrat zəhər içəndə Platonun (428 - e.ə.347) iyirmi doqquz yaşı vardı. O, uzun müddət Sokratın şagirdi olmuş və Sokrat nümunəsini yaxından mənimsəmişdi. Afinanın ən şərəfli vətəndaşını ölümə məhkum etməsi onu çox üzmüşdü. Bu onun bütün fəlsəfi işinin gedişatını formalaşdırdı. Platona görə, Sokratın ölümü real cəmiyyətlə ideal cəmiyyət arasında ola biləcək münaqişənin bariz nümunəsidi. Platonun filosof kimi ilk cəsarətli işi çoxsaylı məhkəmə heyətinə ünvanlanmış, Sokratın günahsızlığının müdafiəçisi olan “Sokratın Apologiyasf’nı nəşr etməsi oldu.
Yəqin xatırlayırsan ki, Sokrataqədərki filosoflar bizə gəlib çatmamış əsərlər yazsalar da, Sokratın özü heç vaxt heç nə yazmayıb. Platona gəlincə isə, bizcə, onun əsas əsərləri günü- müzədək qorunub. (“Sokratın Apologiyasfndan başqa, Platon çoxlu məktublar və təxminən, iyirmi beş fəlsəfi dialoq yazıb.) Bu gün Platonun əsərlərinin bizim əlimizdə olmasında onun Afina yaxınlığında, əfsanəvi yunan qəhrəmanı Akademusun şərəfinə adlandırdığı fəlsəfə məktəbinin xidməti heç də az deyil. Məktəb Akademiya kimi tanınırdı. (O zamandan bütün dünyada minlərlə akademiyalar yaradılıb. Biz hələ də “akademiklərdən və “akademik məsələlərdən” danışırıq.) Platonun Akademiyasında fəlsəfə, riyaziyyat, gimnastika öyrədilirdi, hərçənd “öyrətmək” sözü burada tam uyğun söz deyil. Çünki Platonun Akademiyasında canlı müzakirə ən vacib üsul hesab olunurdu. Odur ki, Platonun əsərlərinin dialoq formasında olması heç də təsadüfi deyil. Əbədi həqiqət, Əbədi gözəllik və Əbədi xeyir Mən bu kursa girişdə demişdim: yaxşı olardı ki, hər hansı filosofun layihəsinin nə olduğunu bilək. Odur ki, indi sual verirəm: Platonu narahat edən problemlər nələr idi? downloaded from KitabYurdu.org
75
Qısaca desək, Platon müəyyən dərəcədə, əbədi, dəyişməz olanlarla keçici olanlar arasındakı qarşılıqlı münasibət məsələsilə məşğul olurdu. (Əslində, elə Sokrataqədərki filosoflar kimi.) Biz sofistlərin və Sokratın diqqətlərini təbiət fəlsəfəsindən insan və cəmiyyətlə bağlı problemlərə necə keçirdiklərini görmüşdük. Amma hər halda sofistlər və Sokrat da əbədi, dəyişməz və ötəri şeylər arasındakı əlaqə üzərində düşünüblər. Ona görə bu problemlə maraqlanırdılar ki, bu, insan mənəviyyatı, cəmiyyət idealları və fəzilətlərilə əlaqədardır. Yığcamlaşdırsaq, sofistlərə görə, yaxşı və pis anlayışı bir şəhər-dövlətdən başqasına, bir nəsildən o biri nəslə görə dəyişən məsələdi. Yaxşı və pis bu mənada “axırlar”. Bu, Sokrat üçün qəti qəbulolunmaz idi. O, əbədi və mütləq qaydaların mövcudluğuna inanırdı. İnanırdı ki, yaxşı və pis həmin qaydalarla tənzimlənir. İnsan təfəkkürü əslində əbədi və dəyişməz olduğundan, biz hamımız mühakiməmizdən istifadə etməklə bu dəyişməz normalara çata bilərik. Oxuyursanmı, Sofi? Onların ardınca Platon gəlir. O, hər iki tərəfdən - həm təbiətdə, həm də cəmiyyətdə və mənəviyyatda əbədi və dəyişməz olanlar şeylərlə maraqlanırdı. Platonun fikrincə, bu iki problem eynidi. O, əbədi və dəyişməz olan gerçəkliyi əhatə etməyə çalışırdı. Və açığını desək, biz, filosoflara məhz, buna görə ehtiyac duyuruq. Onları bizə gözəllik kraliçası seçsinlər deyə, yaxud pomidor ticarətindən ötrü istəmirik ki. (Ona görə də filosoflar adətən məşhur olmurlar!) Filosoflar günün çox aktual məsələlərinə əhəmiyyət verməməyə və insanların diqqətini əbədi “həqiqi”, əbədi “gözəl”, əbədi “xeyir” olanlara çəkməyə çalışırlar. Beləliklə, biz Platonun fəlsəfi layihəsinin ən azı əsas cizgilərini nəzərdən keçirməyə başlaya bilərik. Amma bəri başdan onu bilək ki, biz qeyri-adi bir təfəkkürü anlamağa çalışırıq, elə bir təfəkkür ki, özündən sonrakı bütün Avropa fəlsəfəsinə böyük təsir göstərib. İdeyalar aləmi Empedokl və Demokrit belə bir fakta diqqət çəkirdilər ki, təbiətdə hər şey hərəkətdə olsa da, heç vaxt dəyişməyən şeylər (məsələn, “dörd ünsür”, yaxud “atomlar”) mövcuddu. Platon bu hökmlə razı idi, lakin downloaded from KitabYurdu.org
76
tamamilə başqa mənada. Platon inanırdı ki, təbiətdə maddi nə varsa, “axır”. Elə maddə yoxdu ki, parçalanmasın, əriməsin. Maddi aləmə aid olan tamamən hər şey zamanın korlaya bildiyi maddədən yaradılıb, lakin hər şey vaxtdan asılı olmayan “qəlib”ə və ya “forma”ya əsasən yaradılıb ki, o qəlib və ya formalar əbədi, dəyişməzdi. Aydındı? Yox, aydın deyil. Atlar niyə eyni cürdü, Sofi? Yəqin bununla tam razı deyilsən. Amma elə bir şey var ki, bütün atlarda ümumidi, bu elə bir şeydi ki, biz məhz, ona əsasən həmin şeyin at olduğunu müəyyən edirik. Ayrıca bir at təbii olaraq, “axındadır”. At qoca və axsaq ola bilər. At günlərin birində ölür. Lakin at “forması” dəyişməz və əbədidi. Empedokl və Demokritin düşüncəsindən fərqli olaraq, Platon hesab edirdi ki, əbədi və dəyişməz olan şey fiziki mənada “ilkin substansiya” deyil. Platonun konsepsiyası əbədi və dəyişməz, təbiətcə ruhi və mücərrəd olan nümunələr idi. Qalan hər şey onlara əsasən yaranır. Qoy belə deyim: Sokrataqədərki filosoflar təbiətdəki dəyişikliyə əslində nəyinsə “dəyişdiyini” fərz etməli olmadan ağlabatan yaxşı izahlar verirdilər. Onların fikrincə, təbiət dövranının ortasında əbədi və dəyişməz ən kiçik hissəciklər var ki, parçalanıb dağılmırlar. Belə düşünməyə əsasları vardı, Sofi! Amma bir vaxt at əmələ gətirmiş bu ən kiçik hissəciklərin dörd, yaxud beş yüz il sonra qəfildən necə dövr edərək tamamilə yeni bir at, qoyun, yaxud timsah şəklində birləşməsinə dair ağlabatan izahları yox idi. Platonun mövqeyi belə idi ki, Demokritin atomları heç vaxt özlərini “qoysah” və ya “timun” şəklində yığmırlar. Onun düşüncəsinin gedişatını əmələ gətirən bu idi. Əgər artıq nə dediyimi anladınsa, növbəti paraqrafa keçə bilərsən. Amma hər ehtimala qarşı, sadələşdirirəm: sənin bir qutu leqo konstruktorun var və onlardan at düzəldirsən. Sonra onu dağıdıb hissələri yerinə - qutuya qoyursan. Sən yeni bir at düzəltməkdən ötrü qutunu sadəcə silkələmirsən. Leqolar özbaşına, öz ahənglərilə necə bir- birini tapıb yenidən ata çevrilə bilərlər? Bilməzlər. Bunun üçün sən downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|