Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
101
tərəvəzi, heyvanları, insanları bir-birindən fərqləndiririk. Görürsənmi, Sofi? Aristotel təbiətin “otağ”ında beləcə təmizləmə işi aparmaq istəyirdi. O, təbiətdəki hər şeyin müxtəlif kateqoriyalara və qruplara aid olduğunu göstərməyə çalışırdı. (Hermes canlı varlıqdır, daha da xüsusiləşdirsək - heyvandır, lap xüsusiləşdirsək - onurğalıdır, bir az da xüsusiləşdirsək - məməlidir, bir qədər də irəli getsək - itdir, bir az da o yana - labrador cinsindəndir, bir az xüsusiləşdirsək - erkək labradordur.) Otağına get, Sofi. Döşəmədən bir şey, başqa şey götür. Əlini nəyə vurursansa vur, görəcəksən ki, o şey daha böyük kateqoriyaya daxildir. Təsnif edə bilməyəcəyin bir şey görəndə heyrətlənirsən. Məsələn, əgər qəribə bir şeyə rast gəlmisənsə, bunun nə heyvan, nə meyvə-tərəvəz, nə də mineral olduğunu bilmirsənsə, ona əl vurmağa cürət edə biləcəyini sanmıram. Heyvan, meyvə, mineral deyərkən belə bir oyun yadıma düşür: bir nəfər otaqdan bayıra göndərilir, yenidən içəri girəndə başqalarının nə düşündüyünü tapmalıdır. O, bayırda olanda hamı sözü bir yerə qoyur ki, indi qonşu bağda olan pişik - Tüklücə haqda düşünsün. Adam içəri girir və tapmağa çalışır. Oyunçular onun cavablarına ya hə, ya da yox deməlidirlər. Əgər bu adam Aristoteli yaxşı bilirsə, soruşacaq: Konkret bir şeydir? Hə. Mineraldır? Yox. Tərəvəzdir? Yox. Heyvandır? Hə. Quşdur? Yox. Məməlidir? Hə. Pişik? Hə. Tüklücə? Hə. Gülüşlər. Beləcə, Aristotel həmin oyunu kəşf edib. Platona gizlənqaç oyununu, Demokritəsə leqo konstruktorunu kəşf etdiyinə görə, minnətdar olmalıyıq. Aristotel anlayışlarımızı aydınlaşdırmaq üçün qollarını çırmamış səliqəli bir təsnifatçı idi. Faktiki olaraq, o, Məntiqin əsasını qoymuşdu. O, əqli nəticələrin doğruluğunu idarə edən bir sıra qanunlar vermişdi. Bir nümunə gətirək, kifayətdir. Əgər desəm ki, bütün canlılar öləridir (birinci hökm) Sonra desəm ki, Hermes canlı varlıqdır (ikinci hökm) Buradan çıxır ki, downloaded from KitabYurdu.org
102
Hermes öləridir. Bu nümunə onu göstərir ki, Aristotel məntiqi anlayışların bağlılığına, konkret olaraq, bu halda “canlı varlıq” və “öləri” anlayışlarının bağlılığına əsaslanır. Əgər yuxarıdakı əqli nəticə yüz faiz doğrudursa belə, deyə bilərsən ki, bu, bizə yeni heç nə demədi. Axı artıq bilirdik ki, Hermes öləridir (Onsuz da bilirdik ki, Hermes itdir və bütün itlər canlı varlıqdır, onlar isə Everest zirvəsindən fərqli olaraq, öləridirlər.) Əlbəttə, biz bunu bilirdik, Sofi. Lakin şeylərin sinifləri arasındakı əlaqə heç də həmişə bu qədər açıq-aşkar, bu qədər məlum olmur. Biz zaman-zaman öz anlayışlarımıza aydınlıq gətirməli oluruq. Məsələn, balaca siçanlar eynilə quzular və donuzlar kimi südmü əmirlər? Siçanlar əlbəttə, yumurta qoymurlar. (Axırıncı dəfə nə vaxt siçan yumurtası görmüşük?) Deməli, onlar balalayırlar, məməlidirlər, yəni ana südü içirlər. Çatdıq. İçimizdə cavab vardı, lakin bir qədər dərindən düşünməli olduq. Bir anlıq siçanların analarını əmdiyini unutmuşduq. Bəlkə ona görə ki, biz heç vaxt anasını əmən siçan görməmişik, sadəcə ona görə ki, siçan balaları analarını əməndə insanlardan gizlənirlər. Təbiətin şkalası Aristotel həyatı sahmana salarkən hər şeydən əvvəl, təbiət aləmində hər şeyin iki əsas kateqoriyaya ayrıldığını göstərir. Bir tərəfdə, cansız şeylər - daşlar, su damlaları, torpaq parçası və s. durur. Bu şeylərin dəyişmək potensialı yoxdur. Aristotelə görə, cansız şeylər yalnız xarici təsirlə dəyişilə bilər. Öz-özünə dəyişməksə canlı şeylərin potensialıdır. Aristotel “canlı şeyləri” iki kateqoriyaya bölür. Birinə bitkilər, digərinə heyvanlar və insanlar daxildir. Gördüyün kimi, Aristotelin kateqoriyaları sadə və aydındır. Canlılar və cansızlar arasında kəskin fərq var; məsələn, daş və qızılgül çox fərqlidir, eynilə heyvan və bitki arasında da fərq var, məsələn, qızılgül və at. Deyə bilərsən ki, at və insan arasında da fərq var. Lakin sən mənə deyə bilərsənmi, bu fərq dəqiq nədən ibarətdir? Təəssüf ki, sənin cavab yazıb bir parça qəndlə birlikdə çəhrayı zərfə qoyub göndərməyini gözləməyə vaxtım yoxdur, ona görə də özüm downloaded from KitabYurdu.org
103
cavab verəcəyəm. Aristotel təbii varlıqları müxtəlif kateqoriyalara bölərkən onun meyarı qismində obyektin səciyyəvi xüsusiyyətləri çıxış edir, başqa sözlə, həmin obyekt nə edə bilir və ya nə edir. Bütün canlılar (bitkilər, heyvanlar, insanlar) qidalanır, böyüyür və çoxalır. Canlılar (heyvanlar, insanlar) həmçinin ətraflarındakı dünyanı qavramaq və onda hərəkət etmək imkanına malikdirlər. İnsanların düşünmək, başqa sözlə, qavrayışlarını müxtəlif kateqoriyalar və siniflər üzrə nizamlamaq qabiliyyəti var. Beləliklə, təbiət aləmində kəskin sərhədlər yoxdur. Biz sadə rüşeymlərdən daha mürəkkəb bitkilərə, kiçik
heyvanlardan mürəkkəblərə tədrici çevrilməni müşahidə edirik. Bu, şkalanın başında insan dayanır-Arostotelə görə, insan təbiətin bütün həyatını yaşayır. İnsan bitkilər kimi qidalanır və böyüyür, heyvanlar kimi hissləri var və hərəkət edə bilir, həmçinin insana xas xüsusi bir cəhəti də var ki, bu da rasional düşünmək qabiliyyətidir. Deməli, insanda ilahi düşüncədən bir qığılcım var, Sofi. Bəli, ilahi dedim. Zaman-zaman Aristotel bizə təbiət aləmindəki bütün hərəkata təkan vermiş bir Tanrının varlığını xatırladır. Buna görə də Tanrı təbiət şkalasının lap başında durur. Aristotelin təsəvvürlərinə görə, ulduzlar və planetlərin hərəkəti Yerdəki bütün hərəkatı idarə edir. Lakin səma cisimlərini də hərəkətə gətirmiş nə isə olmalıdır. Aristotel bunu “ilk təkançı” və ya “Tanrı” adlandırırdı. İlk təkançının özü hərəkətsizdir, lakin səma cisimlərinin və deməli, bütün təbiətdəki hərəkatın “formal səbəbi”dir. Etika
Gəl qayıdaq insanlara, Sofi. Aristotelə görə, insan “forma”sı candan ibarətdir ki, bu da bitkiyə bənzər hissədən, heyvani və rasional hissədən ibarətdir. Aristotel sual verir: Biz necə yaşamalıyıq? Yaxşı yaşamaq üçün nə tələb olunur? Onun cavabı belədir: İnsan xoşbəxtliyə yalnız bütün qabiliyyət və bacarıqlarından istifadə etməklə nail ola bilər. Aristotel bu fikirdəydi ki, xoşbəxtliyin üç forması var. Birinci downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|