Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
156
xarabalıqlarda dolaşan bir ovuc insan qalmışdı yəni. Ev tikmək lazım olanda əvvəlki binalardan qalma xarabalıqları yağmalayırdılar. Çağdaş arxeoloqlar üçün bu, böyük bir qüssədir. Onlar çox istərdilər ki, Orta əsrlərin insanı o böyük keçmişi tarixi abidələrə toxunmadan tərk etsin. İndi belə demək asandır. Siyasi nöqteyi-nəzərdən Roma dövrü dördüncü yüzilin sonunda başa çatdı. Amma bunun ardınca Roma yepiskopu Roma Katolik kilsəsinin ali rəhbəri oldu. Ona latınca “Papa” adı verildi, bu sözün mənası İsa Məsihin yer üzündəki nümayəndəsi idi. Beləliklə, Roma bütün orta əsrlər boyu xristianlığın paytaxtı oldu. Romaya qarşı çıxmaq cəsarəti yox idi. Amma yenə də vaxt keçdikcə milli dövlətlərin kral və yepiskopları elə gücləndilər ki, aralarında kilsənin qüdrətinə qarşı çıxmaq cəsarəti nümayiş etdirənlər oldu. Sən dedin ki, kilsə Afinadakı Platon Akademiyasını bağlatmışdı. Bu o deməkdirmi ki, bütün yunan filosofları unudulmuşdu? - Sofi soruşdu. Qismən. Yenə də Aristotelin və Platonun bəzi əlyazmalarını oxuyan adamlar var idi. Qədim Roma İmperiyası tədricən üç müxtəlif mədəniyyətə ayrılırdı. Qərbi Avropada paytaxtı Roma, dili latın olan xristian mədəniyyəti, Şərqi Avropada paytaxtı Konstantinopol, dili yunan olan xristian mədəniyyəti. Konstantinopol şəhərinə isə yunanca adı ilə - Bizans deməyə başlamışdılar. Şimali Afrika və Orta Şərq də Roma İmperiyasının tərkib hissəsi idi. Orta əsrlərdə bu ərazidə dili ərəb olan müsəlman mədəniyyəti intişar tapdı. 632-ci ildə Məhəmmədin ölümündən sonra İslam bütün Orta Şərq və Şimali Afrikaya yayılmış, qələbə çalmışdı. Çox keçməmiş İspaniya da İslam mədəniyyətinin bir hissəsinə çevrildi. İslam dininin əsas şəhərləri Məkkə, Mədinə, Qüds və Bağdad idi. Mədəniyyət tarixi nöqteyi-nəzərindən daha bir mühüm məsələ ərəblərin qədim Ellin şəhəri olan İsgəndəriyyəni tutmasıdır. Odur ki, qədim yunan elminin əsasları ərəblərə miras qalmış oldu. Orta əsrlər boyunca ərəblər riyaziyyat, kimya, astronomiya və tibb kimi elmlərdə ən üstün millət oldular. Bu gün biz ərəb rəqəmlərindən istifadə edirik. Bir neçə başqa sahədə də ərəb mədəniyyəti xristian mədəniyyətindən daha üstün vəziyyətdə idi. downloaded from KitabYurdu.org
157
Bəs yunan fəlsəfəsi necə oldu? Enli bir çay təsəvvür et, bu çay üç ayrı qola ayrılır, sonra yenidən qayıdıb böyük enli bir çaya çevrilir. Təsəvvür etdim. Yunan-Roma mədəniyyəti də beləcə parçalandı, lakin üç mədəniyyət şəklində yaşadı: qərbdə Roma Katolik mədəniyyəti, şərqdə Bizans və cənubda ərəb mədəniyyəti. Hərçənd bu, həddən artıq sadələşdirilmiş fikirdir, amma demək olar ki, Yeniplatonçuluq qərbə, Platon şərqə, Aristotel isə cənubdakı ərəblərə miras qalmışdı. Lakin, əlbəttə, hər üç axında bir-birindən nə isə var idi. Nəticədə bu üç qol Orta əsrlərin sonunda Şimali İtaliyada görüşdü. Ərəb təsiri İspaniyadakı ərəblərdən, yunan təsiri Yunanıstan və Bizansdan gəlirdi. Və beləliklə, İntibah, başqa sözlə, antik mədəniyyət yenidən doğulmağa başladı. Bu mənada antik mədəniyyət uzun Orta əsrlərə sinə gərmişdi. Aydındır. Amma gəl hadisələri qabaqlamayaq. Əvvəlcə biz bir qədər orta əsrlər fəlsəfəsi haqda danışmalıyıq. Daha bu kürsüdən danışmayacağam. Enirəm aşağı. Sofi bu gecə çox az yatdığından birdən göz qapaqlarının ağırlaşdığını hiss etdi. Müqəddəs Mariya kilsəsinin kürsüsündən enən qəribə rahibi görəndə ona elə gəldi ki, yuxudadır. Alberto mehrabın qarşısında dayanaraq İsanın çarmıxdakı heykəlinə baxdı. Sonra Sofiyə tərəf addımlamağa başladı, gəlib onunla yanaşı skamyada əyləşdi. Albertonun bu qədər yaxında olması Sofini həyəcanlandırırdı. Cübbənin başlığının altından bir cüt qəhvəyi göz Sofiyə baxırdı. Bu gözlər tünd saçlı, sivri top saqqallı, orta yaşlı bir adamın gözləri idi. Sofi ürəyində dedi: “Sən kimsən? Niyə mənim həyatıma girmisən?” Vaxt keçdikcə bir-birimizi daha yaxından tanıyacağıq, - Alberto sanki onun fikirlərini oxuyaraq söylədi. Rəngli şüşələrdən kilsəyə sızan işıq getdikcə çoxalırdı. Alberto Knoks orta əsrlər fəlsəfəsi haqda danışmağa başladı. downloaded from KitabYurdu.org
158
Orta əsrlər filosofları hesab edirdilər ki, Xristianlıq həqiqətdir. Onları düşündürən əsas sual isə bu idi: biz xristian vəhylərinə sadəcə inanmalıyıq, ya xristian həqiqətlərini əqlin köməyilə dərk etməliyik? Yunan filosofları ilə İncildə deyilənlər arasındakı əlaqə nədir? İncil və əql arasında ziddiyyət var, ya inamla bilik bir arada mövcud ola bilər? Demək olar ki, bütün orta əsrlər fəlsəfəsi bu sualla məşğul olub. Sofi “tez-tez danış, dinləyirəm” mənasında səbirsizliklə başını tərpətdi. O, dinşünaslıq dərsində bunu keçmişdi. Biz orta əsrlərin iki görkəmli filosofunun bu məsələni necə həll etdiklərini görəcəyik. Bunlardan birincisi, 352-ci ildə doğulub 430-cu ildə vəfat etmiş Müqəddəs Avqustindir. Təkcə bu insanın həyatında biz yetkin antik mərhələdən erkən orta əsrlərə keçidi müşahidə edə bilərik. Avqustin Şimali Afrikanın kiçik bir şəhəri olan Taqastada doğulmuşdu. On altı yaşı olanda Kartacaya oxumağa getdi. Daha sonra Roma və Milana səfər etdi və həyatının qalan hissəsini Kartacadan bir neçə kilometr qərbdə yerləşən Hippo şəhərində yaşadı. O, bütün həyatı boyu xristian olmamışdı. Avqustin xristian olmazdan əvvəl bir neçə dində və fəlsəfədə özünü axtarmışdı. Məsələn? Bir müddət mani olmuşdu. Manilər yetkin antik mərhələdə çox yayılmış bir dini sektanın üzvləri idi. Onların doktrinası dünyanın xeyir və şər, işıq və qaranlıq, ruh və maddədən ibarət olduğunu bildirən yarı din, yarı fəlsəfə idi. İnsan öz ruhuyla maddi dünyanı aşıb, - ruhun qurtuluşunun əsasını qoya bilər. Lakin xeyir və şər arasında kəskin sərhəd qoymaları gənc Avqustinin fikirlərinə rahatlıq vermirdi. Onu daha çox “şər problemi” narahat edirdi. “Şər problemi” deyərkən şərin haradan gəlməsi, haradan qaynaqlanması nəzərdə tutulur. Bir müddət xeyir və şər arasında kəskin sərhəd qoymayan Stoisizmdən təsirləndi. Lakin o, yetkin antik mərhələnin ikinci böyük fəlsəfi təlimi olan Yeniplatonçuluqdan daha çox təsirlənmiş, burada varlığın vahid ilahi yaradıcısı olması ideyası ilə qarşılaşmışdı. downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|