Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz

74 

 

26.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c, s. 105. 

27.

 

Yenə orada, s. 123-160. 

28.Yenə  orada,  s.  347-352.  Ənvər  paĢa  1911-ci  ilə  Liviyada  ikən  yanında 

təxminən 20 nəfərlik alman zabit heyəti  vardı.  Almanlar,  Ġslam  dünyasının ingilis 

əsarətindən qurtarılması gərəkdiyini davamlı olaraq Ənvər paĢaya təlqin edirdilər. 

Həqiqətən də o illərdə Ġslam dünyasının böyük bir qismi ingilislərin iĢğalı altında 

idi.  Osmanlı  dövləti  bu  miiharibədən  qaça  bilməzdi.  Əsarət  altındakı  Ġslam 

ölkələrini qurtarmaq və geniĢ bir coğrafiyada qurtarıcı olmaq kimi böyük bir ideal 

uğrunda  müharibəyə  girilmiĢdi.  Bir  tərəfdə  Ġngiltərə,  Fransa,  Rusiya  və  Ġtaliya, 

digər tərəfdə  də  Almaniya,  Avstriya-Macarıstan Ġmperatorluğu  və Bolqarıstan var 

idi.  Ġngilislər  Osmanlı  dövlətinin  əlində  olan  neft  bölgələrini  ələ  keçirmək  üçün 

hücum  etmiĢdilər.  Zatən  müharibənin  baĢlaması  səbəblərindən  biri  də  Osmanlı 

dövlətini  yıxmaq  idi.  Bu  məqsədlə  Ġngiltərə  və  Rusiya  gizli  bir  anlaĢma  əldə 

etmiĢdilər. Bu səbəbdən nıüharibənin, Ənvər paĢanın Ģəxsi ehtirası uğrunda dövləti 

macəraya sürükləməsi Ģəklində izah edilməsi, məsələni bəsitləĢdirmək deməkdir. 

29.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c, s. 354-356. 

30.

 

Yenə orada, s. 569-578.  

31.

 

Xəritə 1. 

32.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c, s. 571. Xəlil bəyin yavəri Səlahəddin, 5-ci Qüvvəyi-səfəriyyə qərargahının yola 

düĢməsindən  əvvəl  Ġstanbulda  bacısına  verdiyi  fotoda,  "Əsir  qardaĢlarımı 

qurtarmağa gedirəm. Qurtarıb gəlsəm bu Ģəkil bir xatirə, qurtarırkən orada qalsam 

yadigar  olar  yazmıĢdı.  "5-ci  Qüvvəyi-səfəriyyə  qərargahı  Ġstanbuldan  Mosula 

doğru  yola  çıxdığında,  qatarda  Ġttihad  və  Tərəqqinin  sivil  komitəçiləri  də  vardı. 

Bakılı Akif adında bir komitəçi də qatarda bizimlə birlikdə səyahət edirdi. YüzbaĢı 

Səlahəddinin romanı, s. 105. 1-ci Qüvvəyi-səfəriyyə komandanlığına BaĢ Qərargah 

KəĢfiyyat 

Ģöbəsinin 

müdiri 

yarbay 

Kazım 

bəy 

(Qarabəkir) 

təyin 

edilmiĢdi.  Bu  xüsusi  təyinatlı  birliyin  vəzifəsi  Ġran  və  Türküstanda  üsyan 

baĢlatmaq  idi.  Birinci  Dünya  hərbində  Türk  hərbi,  Qafqaz  cəbhəsi,  III  ordu 

hərəkatı, I c, s. 576. 

33.

 

ġərif  Bəy,  Birinci  Dünya  savaĢı  baĢlanğıcında  III  ordu,  SarıqamıĢ 

mühasirə manevri və meydan savaĢı, Ġstanbul, 1921. 

34.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c, s. 530 

35.

 

Yenə orada, s. 385. 

36.

 

ġərif Bəy, Birinci Dünya savaĢı baĢlanğıcında III ordu. 

---

75 

 

37.

 

Yusif  Halacoğlu,  Osmanlı  Dövləti  nədən  təhcir  tətbiq  etdi?  Təhcir 

haqqında həqiqətlər və Osmanlının son dövründə ermənilər, Ankara, 2002, s. 105-

106. 

38.

 

Yenə orada, s. 108. 

39.

 

Tunaya,  Türkiyədə  siyasi  partiyalar,  s.  578-581;  Yusif  Hikmət  Bayur, 

Türk inqilabı tarixi, III c, III qisim, Türk Tarix Qurumu nəĢriyyatı, Ankara, 1991, 

s. 38. 

40.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c,  s.  564-566;  Kayseridəki  ermənilərin  evlərində  aparılan  axtarıĢlarda  çox  sayda 

bomba ilə fransızca, rusca və ermənicə gizli sənədlər ələ keçirilmiĢdi. 

41.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c, s. 591. 

42.

 

Ermənilərin  Vanda  türk  və  müsəlman  əhaliyə  qarĢı  törətdikləri 

qətliamlar  haqqında  bax:  Əziz  Samih,  Böyük  hərbdə  Qafqaz  cəbhəsi  xatirələri, 

Böyük ərkanı-hərbiyyə mətbəəsi, Ankara, 1934, s. 41-44-45. 

43.

 

Məclisi-vükəlanın təhcir qərarı (düĢmənlə əməkdaĢlıq etmək, günahsız 

xalqı  qətl  etmək,  üsyan  çıxarmaq  kimi  zərərli  hərəkətlər  edən  ermənilərin  Mosul, 

Zor,  Hələb  və  Suriyanın  bəzi  bölgələrinə  nəql  edilmələri  haqqında  Daxili  ĠĢlər 

Nazirliyinin  13  may  1311/26  may  1915  tarixli  270  nömrəli  layihəsi  üzərinə 

Nazirlər Kabinetinin aldığı qərar): 16 B 1333 (30 may 1915), 198 nömrəli dəftər, 

163-cü  sıra.  Osmanlı  sənədlərində  ermənilər,  31-35.  Qısaca  "Təhcir  qanunu 

adlandırılan qanun belədir: 

"Səfər  vaxtı  hökumətin  icraatlarına  qarĢı  çıxanlar  üçün  hərbi  cəhətdən 

alınması lazım gələn tədbirlər haqqında müvəqqəti qanun: 

1-ci  maddə:  Səfər  vaxtı  ordu,  korpus  və  diviziya  komandirləri  və  bunların 

vəkilləri  və  ya  mövqe  komandirləri,  əhali  tərəfindən  hər  hansı  bir  Ģəkildə 

hökumətin  əmrlərinə,  ölkənin  müdafiəsinə  və  asayiĢin  mühafizəsinə  aid  icraat  və 

tərtibata  qarĢı  müxalifət,  silahla  təcavüz  və  müqavimət  gördükləri  təqdirdə,  təcili 

surətdə  hərbi  qüvvələrlə  Ģiddətli  surətdə  cəzalandırmaq  və  təcavüz  və 

müqavimətləri  yerində  məhv  etmək  icazəsinə  sahib  və  bu  iĢi  görməyə 

məcburdurlar. 

2-ci  maddə:  Ordu,  müstəqil  korpus  və  diviziya  komandirləri,  hərbi 

ehtiyaclar  üzündən  və  ya  casusluq  və  xəyanətlərini  hiss  etdikləri  kənd  və 

qəsəbələrin əhalisini fərdi və ya toplu olaraq digər yerlərə köçürə bilərlər. 

3-cü maddə: Bu qanun, nəĢr edildiyi tarixdən qüvvəyə minir. 

44.

 

Halacoğlu, Osmanlı Dövləti nədən təhcir tətbiq etdi? s. 107-108. 

45.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c, s. 212-219. 

---