Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz

72 

 

10.

 

Birinci  Dünya  müharibəsinin  ilk  günlərində  Tələt  paĢa  ilə  Ənvər  paĢa 

Bəylərbəyi sarayında  yaĢayan  keçmiĢ  Sultan  Əbdülhəmidin  bir  məsələdə  bilgi  və 

təcrübəsinə müraciət etməyi uyğun görürlər. Sabiq Sultanın fikrini soruĢmaq üçün 

Ġsaq  paĢanı  Bəylərbəyi  sarayına  göndərirlər.  Əbdülhəmid  Ġsaq  paĢaya  belə  cavab 

verir:  "Bu  durumda  artıq  mənim  verə  biləcəyim  bir  fikir,  tövsiyə  edəcəyim  bir 

tədbir,  söyləyə  biləcəyim  bir  Ģey  qalmadı.  Zira  bu  zavallı  dövlət  müharibəyə 

girdiyi  gün  yıxıldı,  dağıldı.  Sizi  mənim  yanıma  göndərənlər,  müharibəyə 

qatılmadan 

əvvəl 

göndərməli 

idilər. 

Dünyanın 

torpaqlarına 

və 

dənizlərinə  hakim  olan  dövlətlərə  qarĢı  yalnız  Almaniya  və  Avstriya  ilə  birləĢib 

atəĢə  atılmaq,  tarixdə  nadir  xətalardandır"  demiĢdi.  Bu  söhbətlə  qane  olmayan 

Əbdülhəmid,  Ənvər  paĢanı  Bəylərbəyi  sarayına  dəvət  edərək  ona  belə  demiĢdi: 

"Ənvər  paĢa,  oğlum!  Sizə  oğlum  deyirəm,  çünki  siz  bizim  ailəyə  qarıĢdınız. 

Qəhrəman  bir  əsgər,  mərd  və  idealist  bir  adamsınız.  Hamıya  məlumdur  ki 

Plevnədəki  qəhrəmanlığı  ilə  Plenvo  qəhrəmanı  deyə  ad  qazanan  Qazi  Osman 

paĢanın  oğullarını  sülaləmizə  bağladım...  Ġndi  də  siz  damadımız  oldunuz.  Eyni 

zamanda Hərbiyyə Naziri və BaĢkomandan Vəkilisiniz. 33 illik səltənətimdə fərdin 

hürriyyətinə  tərəfdar  idim.  Lakin  gəliĢi  gözəl  bir  hürriyyət  və  sərbəstliyi  heç  bir 

zaman  istəmədim.  MəĢrutəçiliyi  mən  elan  etdim.  Amma  vəkillərimizin 

bacarıqsızlığını  görüncə  qapatdım.  Məclisi-Məbusanın  93-də  verdiyi  qərarın  bizə 

nə  bahasına  baĢa  gəldiyini  bilirsiniz.  Balkanları  itirdik.  Ġstanbula  gələn  ruslarla 

Ģərəfsiz  bir  sülh  bağlamağa  məcbur  olduq.  Səfvət  paĢanın,  sülh  müqaviləsini 

imzalarkən ağladığını eĢidəndə, mən də ağladım. Amma göz yaĢı dərdlərə dərman 

olmur.  Ġndi  siz  də  tələsik  bir  müharibəyə  girmiĢsiniz.  ĠnĢallah  xeyirli  və  Ģərəfli 

olar. Fəqət, Allah göstərməsin, əgər fəlakətlə bitərsə... Ġstərsənmi bu da Anadolunu 

itirməyə  səbəb  olsun?  Hər  dövrdə  dövlətin  düĢməni  olmuĢdur.  Siz  də  bu 

düĢmənlərlə  iĢin  iç  üzünü  bilmədən  birləĢdiniz.  "Hərəkət  Ordusu  ilə  Ġstanbula 

gəldiniz.  Ġqtidarı  ələ  aldınız.  Ġstədiyiniz  məqama  yetiĢdiniz.  Etmək  istədiklərinizi 

niyə etmirsiniz? Bunlara güvənmə oğlum. Ġnsanı bu gün alqıĢlayanlar, sabah onun 

əleyhinə dönüb parçalaya bilərlər. Diqqətli ol... Ünal, Türk siyasi tarixi, s. 456. 

11.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c, s. 6-8. 

12.

 

Qasımlı,  Birinci  Dünya  müharibəsi  illərində  böyük  dövlətlərin 

Azərbaycan siyasəti, s. 205-207. 

13.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c,  s.  66;  Qafqaz  bölgəsi,  Rus  çarı  tərəfindən  böyük  səlahiyyətlər  verilən  sivil  bir 

Ģəxs  tərəfindən  idarə  edilirdi.  Bu  vəzifədəki  Ģəxs,  eyni  zamanda  Qafqazdakı 

orduların da baĢ komandanı idi. Qafqaz ordularının baĢındakı general Mixaylevski 

də  o  illərdə  DaĢkovun  hərbi  yardımçısı  idi.  Qafqaz  ordusunun  qərargah  rəisi  də 

---

73 

 

general Yudeniz idi. Bax: Fəxri Belen, Birinci cahan hərbində türk hərbi, 1914-cü 

il hərəkatları, I c, Ankara, 1964. 

14.

 

YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, (nəĢrə haz. Ġlxan Səlcuq), Ġstanbul, 1984, 

s.  155;  YüzbaĢı  Səlahəddin  Osmanlı  dövlətinin  önəmli  Ģəxsiyyətlərinin  yanında 

olmuĢ, dövlətə xidmət etmiĢ, Ġtaliya hərbi, Balkan hərbi, Birinci Dünya müharibəsi 

və  Milli  Mücadilə  illərində  bir  hərbçi  olaraq  yaĢamıĢdı.  O  dönəmlərdə  daxili  və 

xarici  mübarizələrin,  üsyanların,  inqilabların,  qəhrəmanlıqların  və  cinayətlərin 

Ģahidi  olmuĢdu.  Turan  həsrətiylə  Asiyanın  qapısına  dirənən  nəslin  alovlu 

təmsilçilərindən biri idi. "Vətən nə Türkiyədir türklərə, nə Türküstan / Vətən böyük 

və  müəbbəd  bir  ölkədir:  Turan  dedikdən  sonra,  barıĢığın  qaranlığında 

məğlubiyyətin  çuxuruna  düĢmək  və  xarabalığın  öhdəsindən  gələ  bilmək 

üçün  Anadoluya  keçərək  Milli  Mücadiləyə  davam  edəcək  gücü  ürəyində  duya 

bilmək, bir insanın həyatını çox dəyərli edən böyüklüklərdi". YüzbaĢı Səlahəddinin 

romanı, s. 7. 

15.

 

Qasımlı,  Birinci  Dünya  müharibəsi  illərində  böyük  dövlətlərin 

Azərbaycan siyasəti, s. 209. 

16.

 

Yenə orada. 

17.

 

Yenə orada, s. 127. 

18.

 

Yenə orada, s. 211-214. 

19.

 

Yenə orada, s. 127-128. 

20.

 

Yenə orada, s. 215. 

21.

 

Yenə orada, s. 128. 

22.

 

Yenə orada, s. 129. 

23.

 

Yenə orada, s. 217. 

24.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c, s. 81; Birinci  Dünya hərbində Türk hərbi, Dəniz hərəkatı, VIII c, Genelkurmay 

mətbəəsi,  Ankara,  s.  54;  Türk  donanmasının  Qara  dənizdə  rus  dəniz  qüvvələrinə 

hücumu  haqqında  bax:  Birinci  Dünya  hərbində  Türk  hərbi,  Qafqaz  cəbhəsi,  III 

ordu hərəkatı, I c, s. 22; Sultan Mehmed RəĢadın Qara dənizdəki basqın haqqında 

yayımladığı  bəyannamə  (Lahiqə-24,  Hali-hərb  idarəsi)  surəti  üçün  bax:  Miralay 

Baqi, Böyük hərbdə Qafqaz cəbhəsi, I-II c, Hərbi mətbəə, Ġstanbul, 1933, s. 368. 

25.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I 

c, s. 101; Sultan Mehmed RəĢad, Ģərq cəbhəsində ruslarla savaĢın baĢlaması səbəbi 

ilə  ordulara  və  donanmaya  bir  bəyannamə  yayımladı  (Lahiqə-24,  Hali-hərb 

idarəsi).  Bu  bəyannamə  haqqında  daha  geniĢ  məlumat  üçün  bax:  Miralay  Baqi, 

Böyük  hərbdə  Qafqaz  cəbhəsi,  s.  368-369;  Ənvər  paĢa,  əsgərlərin  mənəviyyatını 

yüksəltmək  üçün  vətən  sevgisinin  önəmini  vurğulayır  və  Mehmetçiyin  Ģəhidlik 

mərtəbəsinə  yüksəlməsi  üçün zabit və əsgərləri fədakarlığa çağırırdı. Bu barədəki 

bəyannamə üçün bax: Miralay Baqi, Böyük hərbdə Qafqaz cəbhəsi, s. 370. 

---