Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "hər
70
təlaĢa qapılan Sovet Rusiyası hökuməti Almaniya və müttəfiqlərinin bütün istəklərini qəbul etmək məcburiyyətində qaldı. Sovet heyətinin sədri Sokolnikov barıĢın və anlaĢma hökmlərinin bolĢevik hökumətinə zorla diktə etdirildiyini bilərək, Ġttifaq dövlətlərinə qəti etiraz etdi. Ancaq görə biləcəkləri bir Ģey də qalmamıĢdı. Uzun müzakirələrin ardından, nəhayət, 3 mart 1918-ci ildə Brest-Litovsk müqaviləsi imzalandı. 73
Brest-Litovsk Müqaviləsinin Osmanlı dövləti və Qafqazı əlaqələndirən maddələri belə idi: 1.
edəcəkdir. 2.
Türk hərbi birlikləri boĢaldılan yerlərdə nəzarəti təmin edincəyə qədər rus ordusu bölgədə asayiĢi və güvənliyi təmin edəcək, qisas alma və soyğun hadisələrinin qarĢısını alacaqdır. 3.
Erməni bandaları silahsızlandırılaraq tamamən dağıdılacaqdır. 4.
Ruslar Ərdahan, Qars və Batumu dərhal boĢaldacaqdır. Rusiya bu bölgədə dövlətlər hüququ ilə cəmiyyət hüququ baxımından yenidən təĢkilatlanmağa qarıĢmayacaqdır. Bu bölgələrin gələcəyinə, yerli xalq ilə qonĢu dövlətlər və xüsusilə Osmanlı dövləti anlaĢaraq qərar verəcəkdir. 5.
və xüsusilə ekonomik və ticari sözləĢmələr qüvvədən düĢəcəkdir. Türk ordusu görüĢmələrin davam etdiyi tarixlərdə Əlviyəi-səlasə (üz vilayət) deyilən Qars, Ərdahan və Batumi xaricindəki torpaqlarını geri almıĢdı. Ancaq erməni quldurları bölgədə qətliama davam edirdi. AnlaĢma Ģərtlərində Qars, Ərdahan və Batumi sancaqlarının Osmanlı dövlətinə nə zaman və necə qatılacağı məsələsində bir açıqlıq yox idi. Hökmlərə görə bu üç sancağın bilavasitə zəbt edilməsi lazım gəlirdi. Fəqət bolĢevik liderlər bölgəni Rusiyanın ayrılmaz bir parçası olaraq görürdülər. Məclisi-Məbusanın Brest-Litovsk müqaviləsi haqqında təĢkil etdiyi bir toplantıda məlumat verən baĢkomandan vəkili Ənvər paĢa Qafqazda yaĢayan türk və müsəlman xalqların müstəqil bir dövlət qurması haqqındakı Osmanlı təklifinin barıĢ görüĢmələri əsnasında qəbul edilməsini bir itki olaraq dəyərləndirməmiĢdi. Ənvər paĢa Qafqazda yaĢayan türklərə dəyiĢik yollardan yardımda olacağını da bildirmiĢdi. Osmanlı Məclisi də bolĢeviklərin ixtilal məruzəsində yer alan "hər millət öz gələcəyini təyin etmə haqqına sahibdir" ifadəsi doğrultusunda Dağıstan və Azərbaycanın qısa müddətdə müstəqilliyinə qovuĢacağını proqnozlaĢdırırdı.
1.
Albay Hüsaməddin Ərtürkün Xatirələri, (nəĢrə haz. Samih Nafiz Tansu), Ġstanbul, 1957, s. 170-200. 71
2. Xəlil Ġbrahim Göytürk, Bilinməyən tərəfləri ilə ġövkət Sürəyya Aydəmir, Ankara, 1977, s. 27. 3.
Təhsin Ünal, Türk siyasi tarixi, Ankara, 1978, s. 469. 4.
Əli Fuad Türkgəldi, Görüb eĢitdiklərim, Türk Tarix Qurumu nəĢriyyatı, Ankara, 1951, s. 114. 5.
Ģeyxülislamlıq vəzifəsinə gətirilən Musa Kazım əfəndi Saraya getdiyində, "Mən nəticəni yaxĢı gönnürəm; kaĢ ki, bu iĢin izindən az zərərlə çıxa bilsək demiĢ, vəkillərdən Lütfi bəy, "Ey xoca, bu sözləri burada deyil, Nazirlər Kabinetində söylə deyəndə, Musa Kazım əfəndi, "Söyləyirəm, söyləyirəm, amma dəliqanlıya (Ənvər paĢaya) söz anlada bilmirəm" Ģəklində cavab vermiĢdi. 6.
Bu mövzuda daha geniĢ məlumat üçün bax: Əli Fəthi Okyar, Üç dövrdə bir adam, Ġstanbul, 1980, s. 23-29. 7.
8.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I c, Genelkurmay mətbəəsi, Ankara, 1993, s. 100; Alman gəmiləri "Geoben ("Yavuz) və "Breslav ("Midilli) 8/9 avqustda Zanaqqala boğazından Mərmərə dənizinə girdi. 27 oktyabr 1914 tarixində "təlim məqsədiylə Qara dənizə çıxdı. Odessa, Sevastopol, Novorossiysk və Kofedəki rus dəniz bazalarını bombaladı. Ənvər paĢa, bu hadisəni, "Ruslar təlim üçün Qara dənizə çıxan gəmilərimizə hücum etdilər Ģəklində dəyərləndirmiĢdi. Bu hadisədən sonra Çar Rusiyası 1 noyabr 1914 tarixində ġərqi Anadoluda 3-cü ordunun bölgəsində dörd yerdən sərhədi keçərək Osmanlı dövlətinə hücum etdi. Bu surətlə Osmanlı dövləti Birinci Dünya müharibəsinə girdi. 9.
Tələt paĢa, sədrəzəm olaraq 1917-ci ilin ilk günlərində Berlinə getmiĢ, dönüĢdə Sofiya elçisi Əli Fəthi Okyar ilə görüĢmüĢdü. Okyar, Tələt paĢanın, Sultan Əbdülhəmid ilə görüĢündə, sabiq sultanın savaĢ haqqında bunları söylədiyini bildirməkdədir: "Bu hərbi, dənizlərə hakim olan udar. Almanların təbii qaynaqları məhduddur. Biz, geniĢ sərhədlərimizi qorumaq üçün böyük çətinliklərlə qarĢılaĢacağıq. Əgər bu savaĢa girmək zəruri olmuĢsa, heç olmasa mümkün olduğu qədər dar cəbhələrdə müharibə aparmaq və uzaq yerləri yerli xalqın çoxluq təĢkil etdiyi qüvvələrlə müdafiə elmək yolunu seçmək vacibdir... Bunları əvvəlcədən fikirləĢmək lazım idi. Mənfi nəticələrlə qarĢılaĢdıqdan sonra fikir soruĢmağın nə faydası var? Tələt paĢa, Əbdülhəmidin, "Tətbiq edilən qərarlardan əvvəl yada düĢsəydim, uzun təcrübələrim nəticəsində bəzi tövsiyələrim ola bilərdi. Amma hal- hazırda hadisələr yaxĢı ya da pis nəticələrini göstərmək üzrədir. Artıq nə deyə bilərəm ki? deyərək, onu əməlli-baĢlı tənqid etdiyini bildirməkdədir. Okyar, Öz dövrdə bir adam, s. 213-214. Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|