51
vətəndaĢlarını yox etmək, ortadan qaldırmaq istəyən bir dövlətin, o millətin
fərdlərinə günlük xərclik verməsi, əlbəttə ki, düĢünülə bilməz.
Osmanlı dövləti erməni DaĢnak və Hnçaq rəhbərləri ilə silahlı militanları və
bunların ailələrini Ġraq, Suriya və Ġordaniya bölgəsində məcburi yerləĢməyə tabe
etmiĢdi. Bunların xaricindəki ermənilərə toxunmamıĢdı. Misal olaraq, erməni və
fransız qaynaqlarına görə, Adana Ģəhər mərkəzində yerlərində qalan ermənilərin
sayı 8 mindir. Osmanlı dövlətində 1.300.000 erməni vətəndaĢı yaĢayırdı. Erməni
patriarxlığı isə bu ədədin 1.980.000 olduğunu bildirir. Bugünkü Türkiyə
torpaqlarında 1920-ci ildə 1.200.000 erməninin yaĢadığı Qərb mənbələri tərəfindən
dilə gətirilməkdədir. MünaqiĢə, epidemiya və yoluxucu xəstəlik, yaĢlılıq və
soyuqdan ölənlərin sayını, Qərb mənbələri 200 min ilə 300 min arasında
verməkdədir. Təhcir qərarı alındıqdan sonra, xüsusilə ġərqi Anadoluda yaĢayan
ermənilərdən bir qismi Qafqaza, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan ilə
Rusiyaya qaçdı. Ġstanbulda erməni liderlərindən Boqos Nubar PaĢanın yazdığı
raportlara görə, Anadoludakı ermənilərdən 250 mini Qafqaz ölkələrinə, 50 mini də
Ġrana getmiĢdi. Təhcir edilənlərin də önəmli bir qismi Birinci Dünya müharibəsinin
sona çatmasının ardından evlərinə dönmüĢdü. Bir bölümü də evlərinə getməyərək,
Avropaya, ġimali və Cənubi Amerikaya köç etmiĢdilər.
Osmanlı dövləti özünə sadiq olan erməniləri, dövlətə xəyanət etməyənləri
evlərinə buraxmıĢdı. Onların can və mal təhlükəsizliyini təmin etmiĢdi. Nubar PaĢa
21 noyabr 1914-cü il tarixində fransızlarla apardığı görüĢmələrdə "Adana, Mərsin
və Çuxurova bölgəsində əhalinin qırx faizi erməni əsillidir. Əgər Ġskəndərun
körfəzinə bir hərbi çıxarma edərsəniz, Kilikiya (Çuxurova) erməniləri olaraq sizə
yardımçı olarıq" demiĢdir.
Tarixin önündə duran və ciddi mənada araĢdırılması vacib olan bir mövzu
da Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl ġərqi Anadolu, Qafqaz və Ermənistanda
yaĢayan erməni əhalisinin təsbit edilməsidir. Bu təsbitdən sonra yenə eyni
coğrafiyada yaĢayan erməni əhalisi ilə olan qarĢılaĢdırmada ölən və köç edən
erməni əhalisi asanca məlum olacaqdır. Ancaq ermənilər bu həqiqətin ortaya
çıxmasını istəmirlər.
Ermənilərin millətlərarası məhkəməyə baĢ vuraraq, türklərin onlara qarĢı
soyqırım etdiyinə dair iddialarını isbat etmələri gərəkdir. Çünki iddia sahibinin
iddiasını isbat etmək vəzifəsi, hüququn təməl prinsipidir. Bundan baĢqa, soyqırım
və etnik arındırma millətlərarası bir suçdur. Məhkəmə qərarı olmadan bir insana
"qatil" deyilə bilməyəcəyi kimi, millətlərarası məhkəmə tərəfindən bu istiqamətdə
alınmıĢ bir qərar da yoxdursa, bir millət haqqında "soyqırım etdi" deyilə bilməz.
Bu səbəbdən Avropadakı erməni təĢkilatları və Ermənistan dövlətinin bu məsələdə
millətlərarası məhkəməyə gedərək, Türkiyə haqqında yaxın bir zamanda iddia
qaldırması yerində olacaqdır.
52
Ermənilər Birinci Dünya müharibəsində baĢqa millətə və dinə mənsub
olduqları üçün türkləri həqiqətən qətl etmiĢdilər. Qafqazda yaĢayan türklərə qarĢı
soyqırım törətmiĢdilər. Bakı, ġamaxı, Ağsu, Qaraməryəm, Quba, Qarabağ və
Zəngəzur bölgələri ilə bugünkü Ermənistanda yaĢayan türkləri baĢqa millətə və
dinə mənsub olduqları üçün acımasızca öldürmüĢdülər. Qırğın yolu ilə yox etməyə
çalıĢmıĢ, evlərindən və yaĢadıqları yerlərindən zorla qovmuĢdular. Tarixin qeyd
etdiyi bu hadisə həqiqi mənada bir soyqırım və etnik təmizlikdir. Sovet Ġttifaqının
dağılmağa baĢladığı 1988-ci ildə Ermənistanda və daha sonra Qarabağda
törətdikləri də etnik təmizləmə hərəkətinin millətlərarası tərifinə uyğundur.
Azərbaycan dövlətinin, istər 1918-ci ildə və istərsə də 1988-1994-cü illər
arasında Qarabağda yaĢayan türklərə qarĢı ermənilərin tətbiq etdiyi soyqırım və
etnik təmizləmə mövzusunda, sənədləri ilə birlikdə, La Haye Millətlərarası Ədalət
Divanı məhkəməsində iddia qaldırması lazımdır.
c.MuĢ və Bitlisin qurtuluĢu: Çanaqqala savaĢlarında üstün müvəffəqiyyət
əldə edən Mustafa Kamal generallığa yüksəlmiĢdi. Anafartalar qəhrəmanı Mustafa
Kamal PaĢa 2-ci Orduya bağlı 16-cı korpus komandanı vəzifəsindəykən 1916-cı
ilin yaz və yay aylarında 4-cü rus korpusunun iĢğalında olan MuĢ və Bitlisi geri
aldı.
45
3 noyabrda Vanın cənubundakı Vatsanı ələ keçirdi. QıĢın gəlməsi
nəticəsində 16-cı korpus irəli hərəkatını dayandırmaq məcburiyyətində qaldı. O il
qıĢ çox çətin keçdiyi üçün tərəflər önəmli bir hərbi hərəkata giriĢmədilər.
Mustafa Kamal PaĢanın ġərqi Anadoludakı bu uğuru Rus çarı Böyük
Pyotrun "isti dənizlərə çıxma" xəyalını və vəsiyyətini də nəticəsiz buraxdı. Böyük
Pyotr ruslara buraxdığı vəsiyyətnamədə Ġstanbul və Çanaqqala boğazlarının ələ
keçirilməsini, Bizansın tarixi paytaxtı olaraq xarakterizə etdiyi Ġstanbulun iĢğal
edilərək ġərqi Roma Ġmperatorluğunun varisi olunmasını, bundan baĢqa Anadolu
torpaqlarının
ruslaĢdırılaraq ölkə sərhədlərinin Aralıq dənizinə qədər
geniĢləndirilməsini istəmiĢdi. Anafartalar qəhramanı Mustafa Kamal PaĢanın ġərqi
Anadoluda qazandığı bu hərbi uğurun nəticələri türk tarixində kifayət qədər
araĢdırılmamıĢ və incələnməmiĢdir. Ermənilər quracaqları dövlətin sərhədlərinin
Xəzər dənizi, Qara dəniz və Ġskəndərun körfəzindən Aralıq dənizi sahillərinə qədər
çatması üçün can atırdılar. Ruslar isə Boğazlar və Anadolunu gözə almıĢdılar.
Ancaq Mustafa Kamalın ġərqi Anadoludakı bu təvazökar, amma son dərəcə
önəmli uğuru ermənilərin və rusların xəyallarına son qoydu. Azərbaycan
türklərinin təbiri ilə desək, "puç etdi".
4. Osmanlı dövlətinin Qafqaz türkləri ilə münasibətləri:
Rusiyanın iĢğalı altında yaĢayan türk ellərində müstəqillik düĢüncəsi heç bir
zaman sönməmiĢdi. Osmanlı dövlətində olduğu kimi, bugünkü Gürcüstan,
Dağıstan və Qafqazın bəzi bölgələri ilə Azərbaycanda da Oğuz türkləri və
müsəlmanlar yaĢayırdı. Hər iki xalq da Oğuz türklərinə mənsub boy, tayfa və