Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. Osmanlı dövlətinin Qafqaz türkləri ilə münasibətləri
51
vətəndaĢlarını yox etmək, ortadan qaldırmaq istəyən bir dövlətin, o millətin fərdlərinə günlük xərclik verməsi, əlbəttə ki, düĢünülə bilməz. Osmanlı dövləti erməni DaĢnak və Hnçaq rəhbərləri ilə silahlı militanları və bunların ailələrini Ġraq, Suriya və Ġordaniya bölgəsində məcburi yerləĢməyə tabe etmiĢdi. Bunların xaricindəki ermənilərə toxunmamıĢdı. Misal olaraq, erməni və fransız qaynaqlarına görə, Adana Ģəhər mərkəzində yerlərində qalan ermənilərin sayı 8 mindir. Osmanlı dövlətində 1.300.000 erməni vətəndaĢı yaĢayırdı. Erməni patriarxlığı isə bu ədədin 1.980.000 olduğunu bildirir. Bugünkü Türkiyə torpaqlarında 1920-ci ildə 1.200.000 erməninin yaĢadığı Qərb mənbələri tərəfindən dilə gətirilməkdədir. MünaqiĢə, epidemiya və yoluxucu xəstəlik, yaĢlılıq və soyuqdan ölənlərin sayını, Qərb mənbələri 200 min ilə 300 min arasında verməkdədir. Təhcir qərarı alındıqdan sonra, xüsusilə ġərqi Anadoluda yaĢayan ermənilərdən bir qismi Qafqaza, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan ilə Rusiyaya qaçdı. Ġstanbulda erməni liderlərindən Boqos Nubar PaĢanın yazdığı raportlara görə, Anadoludakı ermənilərdən 250 mini Qafqaz ölkələrinə, 50 mini də Ġrana getmiĢdi. Təhcir edilənlərin də önəmli bir qismi Birinci Dünya müharibəsinin sona çatmasının ardından evlərinə dönmüĢdü. Bir bölümü də evlərinə getməyərək, Avropaya, ġimali və Cənubi Amerikaya köç etmiĢdilər. Osmanlı dövləti özünə sadiq olan erməniləri, dövlətə xəyanət etməyənləri evlərinə buraxmıĢdı. Onların can və mal təhlükəsizliyini təmin etmiĢdi. Nubar PaĢa 21 noyabr 1914-cü il tarixində fransızlarla apardığı görüĢmələrdə "Adana, Mərsin və Çuxurova bölgəsində əhalinin qırx faizi erməni əsillidir. Əgər Ġskəndərun körfəzinə bir hərbi çıxarma edərsəniz, Kilikiya (Çuxurova) erməniləri olaraq sizə yardımçı olarıq" demiĢdir. Tarixin önündə duran və ciddi mənada araĢdırılması vacib olan bir mövzu da Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl ġərqi Anadolu, Qafqaz və Ermənistanda yaĢayan erməni əhalisinin təsbit edilməsidir. Bu təsbitdən sonra yenə eyni coğrafiyada yaĢayan erməni əhalisi ilə olan qarĢılaĢdırmada ölən və köç edən erməni əhalisi asanca məlum olacaqdır. Ancaq ermənilər bu həqiqətin ortaya çıxmasını istəmirlər. Ermənilərin millətlərarası məhkəməyə baĢ vuraraq, türklərin onlara qarĢı soyqırım etdiyinə dair iddialarını isbat etmələri gərəkdir. Çünki iddia sahibinin iddiasını isbat etmək vəzifəsi, hüququn təməl prinsipidir. Bundan baĢqa, soyqırım və etnik arındırma millətlərarası bir suçdur. Məhkəmə qərarı olmadan bir insana "qatil" deyilə bilməyəcəyi kimi, millətlərarası məhkəmə tərəfindən bu istiqamətdə alınmıĢ bir qərar da yoxdursa, bir millət haqqında "soyqırım etdi" deyilə bilməz. Bu səbəbdən Avropadakı erməni təĢkilatları və Ermənistan dövlətinin bu məsələdə millətlərarası məhkəməyə gedərək, Türkiyə haqqında yaxın bir zamanda iddia qaldırması yerində olacaqdır. 52
Ermənilər Birinci Dünya müharibəsində baĢqa millətə və dinə mənsub olduqları üçün türkləri həqiqətən qətl etmiĢdilər. Qafqazda yaĢayan türklərə qarĢı soyqırım törətmiĢdilər. Bakı, ġamaxı, Ağsu, Qaraməryəm, Quba, Qarabağ və Zəngəzur bölgələri ilə bugünkü Ermənistanda yaĢayan türkləri baĢqa millətə və dinə mənsub olduqları üçün acımasızca öldürmüĢdülər. Qırğın yolu ilə yox etməyə çalıĢmıĢ, evlərindən və yaĢadıqları yerlərindən zorla qovmuĢdular. Tarixin qeyd etdiyi bu hadisə həqiqi mənada bir soyqırım və etnik təmizlikdir. Sovet Ġttifaqının dağılmağa baĢladığı 1988-ci ildə Ermənistanda və daha sonra Qarabağda törətdikləri də etnik təmizləmə hərəkətinin millətlərarası tərifinə uyğundur. Azərbaycan dövlətinin, istər 1918-ci ildə və istərsə də 1988-1994-cü illər arasında Qarabağda yaĢayan türklərə qarĢı ermənilərin tətbiq etdiyi soyqırım və etnik təmizləmə mövzusunda, sənədləri ilə birlikdə, La Haye Millətlərarası Ədalət Divanı məhkəməsində iddia qaldırması lazımdır. c.MuĢ və Bitlisin qurtuluĢu: Çanaqqala savaĢlarında üstün müvəffəqiyyət əldə edən Mustafa Kamal generallığa yüksəlmiĢdi. Anafartalar qəhrəmanı Mustafa Kamal PaĢa 2-ci Orduya bağlı 16-cı korpus komandanı vəzifəsindəykən 1916-cı ilin yaz və yay aylarında 4-cü rus korpusunun iĢğalında olan MuĢ və Bitlisi geri aldı. 45
nəticəsində 16-cı korpus irəli hərəkatını dayandırmaq məcburiyyətində qaldı. O il qıĢ çox çətin keçdiyi üçün tərəflər önəmli bir hərbi hərəkata giriĢmədilər. Mustafa Kamal PaĢanın ġərqi Anadoludakı bu uğuru Rus çarı Böyük Pyotrun "isti dənizlərə çıxma" xəyalını və vəsiyyətini də nəticəsiz buraxdı. Böyük Pyotr ruslara buraxdığı vəsiyyətnamədə Ġstanbul və Çanaqqala boğazlarının ələ keçirilməsini, Bizansın tarixi paytaxtı olaraq xarakterizə etdiyi Ġstanbulun iĢğal edilərək ġərqi Roma Ġmperatorluğunun varisi olunmasını, bundan baĢqa Anadolu torpaqlarının ruslaĢdırılaraq ölkə sərhədlərinin Aralıq dənizinə qədər geniĢləndirilməsini istəmiĢdi. Anafartalar qəhramanı Mustafa Kamal PaĢanın ġərqi Anadoluda qazandığı bu hərbi uğurun nəticələri türk tarixində kifayət qədər araĢdırılmamıĢ və incələnməmiĢdir. Ermənilər quracaqları dövlətin sərhədlərinin Xəzər dənizi, Qara dəniz və Ġskəndərun körfəzindən Aralıq dənizi sahillərinə qədər çatması üçün can atırdılar. Ruslar isə Boğazlar və Anadolunu gözə almıĢdılar. Ancaq Mustafa Kamalın ġərqi Anadoludakı bu təvazökar, amma son dərəcə önəmli uğuru ermənilərin və rusların xəyallarına son qoydu. Azərbaycan türklərinin təbiri ilə desək, "puç etdi".
Rusiyanın iĢğalı altında yaĢayan türk ellərində müstəqillik düĢüncəsi heç bir zaman sönməmiĢdi. Osmanlı dövlətində olduğu kimi, bugünkü Gürcüstan, Dağıstan və Qafqazın bəzi bölgələri ilə Azərbaycanda da Oğuz türkləri və müsəlmanlar yaĢayırdı. Hər iki xalq da Oğuz türklərinə mənsub boy, tayfa və
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|