Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
49
kirayəyə veriləcək və dəyərləri sahiblərinə ödənmək üzrə mal sandıqları vasitəsilə əmanətə qeyd ediləcəkdir; e) Bütün bu məsələlər xüsusi komissiyalar vasitəsilə həyata keçiriləcək və bu xüsusda bir təlimatnamə hazırlanacaqdır". Tələt PaĢanın Sədarətə təzkirə verməsindən bir gün sonra 27 may 1915-ci ildə "Səfər vaxtı hökumətin əmrlərinə boyun əyməyənlərə tətbiq olunacaq hərbi tədbirlər haqqında müvəqqəti qanun" çıxarıldı. Bu keçici qanun "Təqvimi- Vəqaye"də 1 iyun 1915-ci ildə nəĢr olunaraq qüvvəyə mindi. 43
DüĢmənin Anadolu torpaqlarına əsgər çıxarmasını asanlaĢdıracaq bölgələrdə təhcir tətbiq olunmasına təminat verilmiĢdir. Daha sonra bu təcrübə üsyan çıxaran, düĢmənlə əməkdaĢlıq edən, erməni komitəçilərə yardım edən digər vilayətlərdəki erməniləri də əhatə edəcək Ģəkildə geniĢləndirilmiĢdir. BaĢlanğıcda katolik və protestan ermənilər kənar olunurkən, daha sonra bunlar arasından zərərli iĢlər görənlər də sövq olundu. Tələt PaĢa Qərb ölkələrinin etirazı və basqısı qarĢısında təhcirin məqsədinin ermənilərin kökünü kəsmək, ortadan qaldırmaq və yox etmək olmadığını bildirirdi. Bu məqsədlə 29 avqust 1915-ci ildə Xudavəndigar, Konya, Ankara, Ġzmit, Adana, MaraĢ, Urfa, Hələb, Zor, Sivas, Kütahya, Karəsi, Niüdə, Məmüratül-Əziz, Diyarbəkir, Qarahisarı-Sahib, Ərzurum və Kayseri vali və idarəçilərinə göndərdiyi Ģifrəli teleqrafda təhcirin qayəsini bu Ģəkildə açıqlamıĢdı: "Ermənilərin yerləĢdikləri yerdən çıxarılaraq təyin edilən məntəqələrə göndərilmələrində hökumətin qayəsi, bu ünsürlərin hökumət əleyhinə fəaliyyət göstərmələrini və bir Ermənistan hökuməti təĢkili haqqındakı milli arzularını təqib edə bilməyəcək bir hala gətirilmələrini təmin əsasına dayanmaqdadır. Bu, kimsənin məhvi demək olmadığı kimi, köçürülmə əsnasında qrupların əmniyyəti təmin edilməli və mühacirlər üçün ayrılan vəsait hesabına iaĢələrinə aid hər cür tədbir görülməlidir. Yerlərindən çıxarılıb göndərilənlərdən baĢqa, yerlərində qalan ermənilər bundan sonra yerlərindən çıxarılmamalıdır. Əvvəllər də təbliğ edildiyi kimi, əsgər ailələri ilə ehtiyac nisbətində sənətkar, protestan və katolik ermənilərin köçürülməməsi qəti olaraq qərarlaĢdırılmıĢdır. Erməni qruplarına hücum edənlər və ya bu kimi hücumlara təĢəbbüs göstərən jandarm və məmurlar haqqında ciddi qanuni tədbir görülməli və bu kimilər dərhal iĢdən çıxarılaraq Divanı-Hərblərə təslim edilməlidir. Bu kimi hadisələrin təkrarından vilayət və sancaqlar məsuliyyət daĢıyacaqlar". 44
çıxararaq dəstəkləmiĢdir. Qanun əhatəsində türk arxiv sənədlərinə görə təxminən 702.500 adam ölkənin cənub bölgələrinə köç etdirilmiĢdir. Ermənilər daha sonrakı illərdə bu köç əsnasında milyonlarla insanın öldüyünü iddia etmiĢdilər. Yolçuluq zamanı ortaya çıxan problemlərdən ölənlər olduğu kimi, baĢqa səbəblərdən ölümlər 50
də meydana gəlmiĢdir. Hesablamalara görə, Birinci Dünya müharibəsində müxtəlif səbəblər üzündən ölən ermənilərin sayı təxminən 300 mini keçməmiĢdir. Ermənilər və onları qoruyan dövlətlər tərəfindən bu ədəd 1918-ci ildən bu günə qədər bir neçə yüz mindən bir neçə milyona çıxarılmıĢdır. Təhcir zamanı ölən ermənilərin sayı haqqında müxtəlif ölkələrin elm adamları müqayisəli olaraq araĢdırmalar aparmıĢdır. Erməniləri zorla köç etdirmə məsələsi, hər Ģeydən əvvəl bir savaĢ məcburiyyəti olaraq, alınmıĢ tədbirlərdən doğmuĢdur. Arxa cəbhədə ermənilərə təhcir tətbiq olunarkən, ruslar, Qafqaz cəbhəsində çətin vəziyyətdə qalan türk qüvvələri qarĢısında ciddi bir hərbi hərəkata giriĢmədi. Bəzi önəmli hərbi qüvvələrini ġərqi Avropadakı alman qüvvələrinin qarĢısına nəql etmə fürsəti tapmıĢdı. Bu dövrdə ġərqi Anadoluda olan Qars, Artvin, Ağrı, Ərzurum, Ġspir, AĢkale, Rizə, Trabzon, Bayburt, GümüĢxanə, Ərzincan, Van, Bitlis, MuĢ rusların iĢğalı altındaydı. BirləĢmiĢ Millətlərin təsvir etdiyinə görə, soyqırım bir milləti, mənsub olduğu irq və ya inancı səbəbindən tamamən, ya da qismən məhv etməkdədir. Bu bir suçdur. Təhcir isə bir ölkədə yaĢayan azlıqlardan birini, təhlükəsizlik əsasıyla bir bölgədən bir baĢqa bölgəyə məcburi köçə tabe etməkdir. Osmanlı dövlətinin Birinci Dünya müharibəsi illərində ermənilərə qarĢı çıxardığı və tətbiq etdiyi qərar bir təhcirdir. Aparılan əməliyyatın soyqırım ilə əlaqəsi yoxdur. Təhlükəsizlik və hərbi səbəblər üzündən belə bir təcrübəyə gedilmiĢdir. Birinci Dünya müharibəsində alman BaĢ Qərargahının təmsilçiləri, müttəfiqi olan Osmanlı dövləti ilə əldə edilən anlaĢmalara görə, ordularda kurmay (hərbi akademiya məzunu) zabitlər yerləĢdirilirdi. Bu zabitlər ermənilərdəki hərəkətliliyə diqqət çəkərək, erməni partiyalarından DaĢnak və Hnçaq liderlərinin, ölkənin daha təhlükəsiz bölgələrə köçürülmələrinin gərəkliliyini təlqin etmiĢdilər. Ancaq müharibənin o çətin Ģərtlərində bəzi yerli rəhbərlər bu köçü lazım olduğu kimi nizamlaya bilməmiĢdilər. Osmanlı dövləti də ġərq cəbhəsində bəzi həssas bölgələrdə yaĢayan erməni liderlərini daha təhlükəsiz olan cənubdakı ətraflara yerləĢdirmiĢdi. Orta və Qərbi Anadolu ilə xüsusən Ġstanbulda yaĢayan ermənilər təhcir edilməmiĢdi. Çünki o bölgələrdə yaĢayan ermənilərin dövlətə zərər vermələri mümkün deyildi. Osmanlı dövlətində illik büdcə mart ayında təsdiqlənməkdəydi. Dövlətin erməni vətəndaĢlarını əvvəlcədən təhcirə tabe etmək kimi bir düĢüncəsi, ya da planı olsaydı, vacib olan məbləği mart ayından əvvəl hər hansı bir Ģəkildə büdcəyə daxil etməsi lazım gələrdi. SarıqamıĢ hadisəsi və ardından ermənilərin türklərin qətlinə baĢlaması üzündən Daxiliyyə Nəzarəti büdcəsinə 60 milyon quruĢ əlavə məbləğ qoyulması ilə əlaqəli qanun, 1915-ci ilin iyununda çıxarılmıĢdır. Üstəlik də təhcirə tabe olanlardan kiçik yaĢlılara günlük 60 para, böyüklərə də 3 quruĢ yol xərci verilməsi qərarlaĢdırılmıĢdı. Milliyyəti ya da irqi səbəbindən bir qisim
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|