Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məmməd Həsən Hacınski
- Rəsulzadə Məmməd Əmin
- Heydər Bammatov yerinə Mehmet Kari
- ƏLAVƏ 7
- Xəlil bəy əfəndi
- Xəlil Heydər Bammatov Vəhib Əbdülməcid Çermiyev Əlixan Qantəmir
- ƏLAVƏ 9
- TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSU VƏ ERMƏNĠLƏR
374
Son günlərdə müstəqilliyini elan edən və Osmanlı Dövləti ilə dostluq müqaviləsi bağlayan Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti, Rusiya inqilabının nəticəsi olaraq daxildə böyük çətinliklərlə üzləĢmiĢdir. Azərbaycan ərazisinin böyük bir qismində üsyan bayrağı qaldıran və özlərini "bolĢevik" adlandıran quldur dəstələri, məmləkətin idarə mərkəzi, sərvət mənbəyi, bir sözlə can nöqtəsi olan Bakı Ģəhərini, Ģəhərlə bərabər Bakı vilayətini də əllərinə keçirərək əhalini qarət edir, Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətini tanımır, binaları yıxır, özlərinə tabe olmayanları atəĢ və qılıncla susdurur, Ģəhəri dağıdır, əhalini qətl edərək mallarını talayır. Vilayət mərkəzi olan Bakıdan baĢqa ġamaxı, Quba, Lənkəran kimi vilayətlərlə, bu vilayətlərin mərkəzi olan Ģəhərlər də adı çəkilən quldurların təcavüz və istilasına məruz qalmıĢdır, Gəncə vilayəti də təhlükə altındadır. Gün- gündən qüvvətlənməkdə, Ģimaldakı müttəfiqlərindən və Ġranda intriqalar icra edən ingilislərdən hər zaman yardımlar almaqda olan bu fəsadçı zümrənin zərərsizləĢdirilməsi, yeni qurulan Cümhuriyyətin imkanı xaricində müĢkül bir iĢdir. Məmləkətin narahat və baĢqalarının mülkündən faydalanmağa düĢkün olan ünsürləri üzərində də zərərli təsirlər icra edən bu fəsadçılar
ortadan qaldırılmadıqca, bir çox müĢküllərə səbəb olur və üsyan çıxarırlar. Bu səbəblərdən Bakı vilayətinin tezliklə bolĢevik adlandırılan quldur dəstələrindən qurtarılması, Azərbaycan hökumətinin birinci vəzifəsidir. Bu məsələ yaxın bir zamanda arzu olunan Ģəkildə həll edilməsə, cümhuriyyətin mövcudiyyəti böyük Ģübhələr altında qalmaqla bərabər, əhalinin həyatı da ağla sığmayan fəlakətlərə məruz qalacaqdır ki, müxtəlif zamanlarda Azərbaycan əhalisi adından Osmanlı Dövlətinə təkrar-təkrar edilən müraciətlər səbəbiylə də bundan xəbərdar olduğunuzu zənn edirəm. Yuxarıda bəhs edilən təhlükənin mövcudiyyətinə və Osmanlı Dövləti ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında bağlanan dostluq müqaviləsinin dördüncü maddəsinə dayanaraq, Ģəxsinizə müraciət edərək, Osmanlı Dövlətinin hərbi qüvvə vasitəsi ilə bolĢevik quldur dəstələrini cəzalandırmaq və onlara hədlərini bildirmək üçün tabe olduğum hökumətə yardım etmələri arzusunu bildirməyə cürət edirəm. Azərbaycan əhalisinin qüdrətli və xeyirxah qonĢuları olan əzəmətli Türkiyə Dövlətinə qarĢı vaqe olan bu arzuların qəbul ediləcəyinə inamımın tam olduğunu bilməyinizi və ehtiramlarımı qəbul etməyinizi rica edirəm. Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti Xarici ĠĢlər Naziri
B) Osmanlı nümayəndə heyətinin rəisi Xəlil bəy əfəndi həzrətlərinə N-13 Azərbaycan Milli Məclisi, məmləkətində zühur edən quldur dəstələrinin cəzalandırılması və zərərsizləĢdirilməsi üçün, Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinə yardım olaraq Osmanlı hərbi qüvvələrinin cəlb edilməsini xahiĢ etməyi qərara almıĢdır. 375
Bu qərarı vacib qılan Ģərtlər Azərbaycan hökuməti Xarici ĠĢlər Naziri Məmməd Həsən Hacınski həzrətlərinin, Ģəxsiniz vasitəsi ilə Osmanlı hökumətinə müraciətində təfsilatı ilə izah edilmiĢdir. Azərbaycan əhalisini təmsil edən Milli Məclisin, ümumxalq arzusuna tərcüman olaraq aldığı qərar barəsindəki bu xahiĢin Osmanlı hökuməti tərəfindən qəbul ediləcəyinə qüvvətli ümid bəsləyərək, müraciətimizin Babı-Aliyə çatdırılması üçün vasitəçi olmağınızı rica və ehtiramlarımı ərz edirəm. Azərbaycan Milli Məclisinin sədri
Osmanlı Dövləti tərəfindən Azərbaycan hökumətinə barıĢıq Ģərtləri haqqında məlumat (Xarici ĠĢlər Nazirliyi arxivi, H. Ö. 533 nömrəli qutu) Ġstanbul, Noyabr 1918, ġəxsi, gizli Osmanlı Ordusu BaĢ Komandanlıq Vəkaləti Məcburiyyət qarĢısında sülh tələb etməyimiz səbəbiylə Azərbaycandakı birliklərimizi geri çəkmək və Azərbaycanda qalmaq istəyən zabitlərimizin Osmanlı ordusu ilə əlaqələrini kəsmələri gərəkdiyini elan etmək vəziyyətindəyik. Ġttifaq ölkələri adından ingilislərlə bağladığımız sülhün bir maddəsində, ingilislərin Bakını iĢğal etmələrinə etiraz bildirməməyi boyun olduq və Qafqazdakı ordu komandanlığına bu barədə əmr verdik. Ġslam və Türk hökuməti olaraq təĢəkkül etməyə çalıĢdığımız bu böhranlı vaxtda, əgər mövcud isə gizli təĢəbbüs və iĢlərdən əl çəkərək, qonĢularınızla yaxĢı keçinməyə var qüvvənizlə çalıĢmağınızı və bütün dünyanın haqq və ədalət əsası üzərində birləĢdiyi əsnada, bu prinsiplərə tamamilə riayət etməyinizi, Ġngiltərə dövləti ilə yaxĢı əlaqələr qurmağa cəhd etməyinizi tövsiyə və rica edir, qarĢılıqlı ihdayı-islam və məvəddət diləyirəm. BarıĢığın, o bölgələr haqqındakı maddələri aĢağıdakı kimidir. 11 TəĢrini-sani 1334 (11 noyabr 1918) Sədrəzəm Əhməd Ġzzət
ġimali Qafqaz hökumətinin Türkiyəyə müraciəti (Xarici ĠĢlər Nazirliyi arxivi, 124 nömrəli qutu) Əzəmətli və yüksək sədrlik məqamına Acizanə olaraq bildiririk ki;
376
Rusiyada zühur edən inqilab səbəbiylə ġimali Qafqazın müsəlman əhalisi, iĢləri idarə etmək üçün ümumxalq səsverməsi ilə bir hökumət təĢkil etmiĢ və millətin əksəriyyətinin səsinə istinad edən bu hökumət, məmləkətin tarixi sərhədləri daxilində istiqlalını elan və bu barədəki rəsmi sənədləri yaxın zamanda Osmanlı hökumətinə və digər hökumətlərə təqdim etmiĢdir. Ġndi bu surətlə hal-hazırkı və gələcək müqəddəratının sövq və idarəsini öz qüdrət əlində toplamıĢ olan ġimali Qafqazın müsəlman əhalisi, məmləkətin səadət və rifahının təmini və istiqlal duyğusunun təhriki ilə, Ġslamiyyət cəhətindən müqəddəs bir bağla bağlanmıĢ olduğu böyük Ġslam Xilafəti və Osmanlı Səltənəti ilə bir dostluq ittifaqına girmək tələbi ilə iftixar etməkdədir. Ancaq Rusiyada hökumət bolĢeviklərin əlinə keçdiyi gündən etibarən, adı çəkilənlərin elan və iddia etdikləri kimi məmləkətə səadət və rifah gətirməkləri bir yana qalsın, əski imperatorluğun bütün ərazilərini qan və iğtiĢaĢ içinə atdıqları və bu zülm alovlarının Cənubi Qafqazın Bakı və ətrafında olduğu kimi, ġimali Qafqazın bütün məntəqələrinə sirayət etdiyi və altı aydan bəri müsəlmanların yaĢadıqları bütün yerləri və xüsusilə Terek vilayətini məhv və talan etmək məqsədi güdən bir çox quldur dəstəsinin hücumları bütün dünyanın bildiyi bir həqiqət olduğundan, həmvətənlərimizin can və mal əmniyyəti üçün arzu etdiyimiz dostluq müqaviləsinin rəsmi və qəti bir Ģəkil almasını gözləməyə vaxt və imkan verməməkdə və Osmanlı hökumətindən dərhal hərbi və siyasi yardım istəməyə sövq etməkdədir. Həqiqətən ġimali Qafqaz hökumətinin hələ çox təzə olan hərbi təĢkilatının qeyri-mükəmməl və əldə mövcud silah və cəbbəxanasının bəlanı dəf etmək üçün yetərsiz bir dərəcədə olması, qədimdən bəri bağlı olduğumuz Xilafət və Osmanlı hökumətinin belə haqlı bir tələbi belə tarixi bir gündə rədd etməyəcəyini zənn etmək üçün kafi bir dəlil olmaqla, hər nə surət və yolla olursa olsun, yetərli dərəcədə nizamlı və silahlı bir hərbi qüvvənin dərhal ġimali Qafqaza gəlməsini və aĢağıda imzası olan, hökumətimizin tam səlahiyyət verdiyi və etimad göstərdiyi, ġimali Qafqazın müsəlman əhalisinin səmimi məqsədlərini dilə gətirən nümayəndələrin, hadisələrdən lütfən xəbərdar edilməsini ərz və xahiĢ edirik. Bu xüsusda qərar və fərman, əmr sahibinindir. Dərsəadət, 12 may 1334 ġimali Qafqaz hökuməti nümayəndəsi
ġimali Qafqaz hökuməti nümayəndəsi Əbdülməcid Çermiyev
377
ġimali Qafqaz ilə Türkiyə arasında müqavilə (Xarici ĠĢlər Nazirliyi arxivi, 560 nömrəli qutu) Bismillahirrəhmanirrəhim Osmanlı Səltənəti ilə Qafqaz Dağlıları Ġttifaqı hökuməti arasında dostluq müqaviləsi Bir tərəfdə Osmanlı hökuməti, digər tərəfdə son zamanda istiqlalını elan edən Qafqaz Dağlıları Ġttifaqı hökuməti, siyasi, hüquqi, iqtisadi və fikri sahələrdə dostca əlaqələr təsis etmək barəsində razılığa gəldiklərindən, nümayəndələri olmaq üzrə; Osmanlı Dövləti Ədliyyə naziri və Dövlət ġurası rəisi Xəlil bəy əfəndi həzrətləri ilə Qafqaz cəbhəsi Osmanlı orduları komandanı General Vəhib paĢa həzrətlərini Və
Qafqaz Dağlılar Ġttifaqı hökuməti Heydər Bammatov həzrətləri, Əbdülməcid Çermiyev həzrətləri, Zübeyir bəy Temurxanov həzrətləri, Əlixan Qantəmirov həzrətlərini təyin etmiĢlər və adı çəkilənlərin səlahiyyət vəsiqələri tədqiq edildikdən sonra aĢağıdakı maddələri qərarlaĢdırmıĢlar:
Osmanlı hökuməti ilə Qafqaz Dağlılar Ġttifaqı hökuməti arasında daimi sülh və istiqrarlı dostluq bərqərar olacaqdır.
Qafqaz Dağlılar Ġttifaqı hökuməti tərəfindən tələb olunduqda, Osmanlı hökuməti daxili intizam və asayiĢin təmin edilməsi üçün, silahlı qüvvələrlə yardım edəcəkdir. Üçüncü maddə Dövləti-Aliyyəyi-Osmaniyyə ilə Qafqaz Dağlılar ittifaqı hökuməti arasında daha əvvəl heç bir əhdnamə, müqavilə, etilafnamə və sair mövcud olmadığından, hər iki tərəf bir Ģəhbəndərlik müqavilənaməsi ilə bir ticarət əhdnaməsi və hüquqi və iqtisadi münasibətlərın nizamlanması üçün lazım gələn digər sənədləri tərtib etmək barədə razılığa gəlmiĢdir. ġəhbəndərlik müqavilənaməsi, bu müqavilənin təsdiqnamələrinin qarĢılıqlı olaraq təqdimi tarixindən etibarən iki il ərzində təsdiq ediləcəkdir. Aradakı müvəqqəti dövrdə hər iki tərəfin baĢ Ģəhbəndərləri, Ģəhbəndərləri və Ģəhbəndər vəkilləri imtiyaz və məsuliyyətlərində ümumi dövlətlər hüququ əsaslarına uyğun 378
və millətin mənafeyinə ən münasib Ģəkildə hərəkət edəcəklər. Yenə dövlətlər hüququ prinsiplərinə uyğun bir ticarət əhdnaməsinin tərtib edilməsi üçün müzakirələr, bir tərəfdə Osmanlı Dövləti və digər tərəfdə hərb halında olan dövlətlər arasında, sülhün təminindən sonra baĢlayacaqdır. O vaxta qədər və hər surətdə 1335-ci ilin dekabr ayının 31-ci gününə qədər bu müqaviləyə rəbt edilmiĢ bir nömrəli əlavə, hər iki tərəfdə tətbiq olunacaqdır. Bu əlavənin ləğvi 30 iyun 1335 tarixindən etibarən elan oluna bilər və bunun nəticəsi altı ay sonra tətbiq edilə bilər. Quru yolu ilə ticarət, bu müqavilənin təsdiqnamələri qarĢılıqlı surətdə təqdim edildiyi andan etibarən baĢlayacaqdır. Dördüncü maddə Qafqaz Dağlılar Ġttifaqı hökuməti beynəlxalq poçt və teleqraf ittifaqı müqaviləsinə qoĢuluncaya qədər, Osmanlı Dövləti ilə Qafqaz Dağlılar Ġttifaqı hökuməti arasında poçt və teleqraf iĢləri, bu müqavilə təsdiqnamələrinin qarĢılıqlı təqdimindən etibarən, beynəlxalq poçt və teleqraf ittifaqının müqavilə və nizamnamələrinə uyğun bir Ģəkildə təsis ediləcək. Beşinci maddə Brest-Litovskda Osmanlı Dövləti və müttəfiqləri ilə Rusiya arasında bağlanan müĢtərək sülh müqaviləsinin hökmlərindən, bu müqaviləyə zidd olmayanlar, hər iki tərəf üçün qüvvədə olacaq. Altıncı maddə Bu müqavilə təsdiq olunacaq və təsdiqnamələri bir ay içində, yaxud mümkün olan ən qısa müddətdə Dərsəadətdə qarĢılıqlı olaraq tərəflərə təqdim ediləcək. Nümayəndələr, bu müqaviləni imza və möhürləri ilə təsdiq etmiĢdir. Bu müqavilə 8 iyun 1334 tarixində iki nüsxə olaraq Batumda tərtib edilmiĢdir. Xəlil Heydər Bammatov Vəhib Əbdülməcid Çermiyev Əlixan Qantəmir Zübeyir Temurxan Mehmet Kari
ƏLAVƏ 8
Qafqaz Ġslam Ordusunun qurulması və vəzifələri haqqında təlimatnamə Nuru paĢa, Qafqaz Ġslam Ordusunun qurulması ilə ordu komandanlığının vəzifələri haqqında 5 aprel 1918 tarixli 12 maddədən ibarət olan və Hərbiyyə
379
Naziri Ənvər paĢanın imzasını daĢıyan aĢağıdakı təlimatnaməyə görə hərəkət edirdi: 1.
Qafqaz Ġslam Ordusunun təĢkil edilməsinin məqsədi, Qafqazlıların quracaqları ordunun əsasını vücuda gətirmək və bu əsası tədricən geniĢləndirmək, Qafqazlı sıravilərə təlim vermək, Qafqazda uca islam mənfəətlərini, Xilafətin müqəddəs hüququnu və Osmanlı Dövləti ilə siyasi və hərbi əlaqələri təsis etməkdir. Bu təĢkilat tədricən Rusiya daxilindəki bütün Müsəlmanlara imkan daxilində Ģamil ediləcəkdir. 2.
nümayəndəsidir. 3.
Ordu Qərargah Rəisi, yalnız hərbi məsələlərlə məĢğul olacaq və heç bir surətdə bunun xaricindəki iĢlərə müdaxilə etməyəcəkdir. 4.
idarə edəcəkdir. 5.
Ordu komandanı, lazım olduğu zaman Qərargah Rəisi və Siyasi ĠĢlər ġöbəsi müdirinin fikirlərini nəzərə alaraq qərar verə bilər. 6.
ilə digər ordularda olduğu kimi Hərbiyyə Nazirliyinin bölmələri və Ģöbələri tərəfindən idarə olunacaq və bu məsələlər barəsində Nazirliyə müraciət ediləcəkdir. 7.
ediləcəkdir. 8.
Ordunun yerli xalqdan toplanan əsgərlərlə gücləndirilməsi iĢləri ordu komandanlığına aiddir; ancaq Osmanlı təbəələri hesabına gücləndirmə iĢləri Nazirlik tərəfindən yerinə yetiriləcəkdir. 9.
Ordunun silahlandırılması, təchizatı, geyim və iaĢəsi və sair xərcləri hələlik Osmanlı Hərbiyyə Nazirliyi tərəfindən ödənəcəkdir. 10.
və cəzalandırmalar, tamamən Osmanlı Ordusunda cari olan qanunlar və qaydalara uyğun olacaq, ancaq ordu komandanı yerli vəziyyətə görə yerli xalqdan toplanan əsgərlər üçün bəzi xüsusi halları nəzərə alaraq qanunları azaltmaq və ya çoxaltmaq barəsində səlahiyyət sahibidir. 11.
müddətdə fəxri rütbələrinin səlahiyyətlərinə sahib olacaqlar. 12.
Ordunun Ġstanbuldakı xüsusi iĢləri ilə ordu mənsublarının ailələrinin iĢlərini burada izləmək və sürətləndirmək vəzifəsi, ġərq ĠĢlərindəki xüsusi bir Ģöbə tərəfindən həyata keçiriləcək.
380
ġimali Qafqaz Komandanı Kurmay Yarbay Ġsmayıl bəyin ġimali Qafqaz xalqlarına xitabən yayımladığı bildiriĢ 21.06.1334 Qafqaz Ġslam Ordusu komandanlığına ġimali Qafqazda yayımlanmaq üzrə hazırlanan bəyannamənin bir nüsxəsi tərəfinizə göndərilmiĢdir. ġimali Qafqaz Komandanı. ġimali Qafqazın Bütün Müsəlman Əhalisinə Əziz və möhtərəm müsəlman qardaĢlarımız. Soltan Məhməd RəĢad həzrətləri tərəfindən Qafqaz Ġslam Ordusu komandalığına təyin edilən Nuru paĢa həzrətləri məni ġimali Qafqaz komandanı vəzifəsi ilə bura göndərdi. Əsrlərdən bəri Quranı cırmaq, islam dinini ortadan qaldırmaq məqsədini güdən dövlətlərdən olan Rusiya hökumətinin çöküĢünü və batıĢını görürsünüz. Müqəddəs xilafət vəzifəsini üzərimizə götürən və bu səbəbdən də bütün dünyada yaĢayan müsəlmanların həyat və inancları barədə məsuliyyət daĢıyan biz Osmanlı hökuməti və milləti, 600 ildən çoxdur ki, aramsız olaraq xristianların hücumlarına və təcavüzlərinə qarĢı mübarizə apardıq və bu gün də aparmaqdayıq. Bu səfərki dünya müharibəsinə də aynı məqsədlə girdik və bu yolda yüz minlərlə islam övladını fəda elədik. Bizim sizdən istədiyimiz: Ey əsrlərdən bəri zülm altında inləmiĢ olan müsəlman qardaĢlarımız, sizdən gözlədiyimiz, rusların yenidən dirilmələri ehtimalı qarĢısında mövcudiyyətinizi mühafizə etmək, iman əhlinin qurtarılması adına giriĢdiyimiz bu ümumi mücadilədə qala divarları kimi yan-yana olmaq və bu surətlə güclə dağılmayacağımızı dünyaya göstərməkdir. Bu da bir-birimizə yardım etməklə mümkün olacaqdır. ġimali Qafqaz komandanı Ġsmayıl
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
Dr.Mustafa GÖRÜRYILMAZ
TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSU VƏ ERMƏNĠLƏR
«Qismət» mətbəəsində ofset üsulu ilə çap edilmiĢdir. Azərbaycan, Bakı, AZ122, H.Zərdabi pr. 78 Tel: (+994 12) 497 57 61, Faks: (+994 12) 497 70 23 E-mail: qismetaz@yaho.com Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|