Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
108
qanununun nəticəsi kimi a priori səhih fəaliyyət göstərir. Astronomiyanın bütün materialı da bundan ibarətdir; həm sadəliyi, həm də səhihliyi ilə o, sarsılmaz və predmetin əzəməti və mühümlüyü sayəsində çox maraqlı nəticələrə gətirib çıxarır. Məsələn, əgər mən hansısa planetin kütləsini və ondan peykə qədər olan məsafəni bilirəmsə, səhvsiz olaraq onun dairəvi hərəkət müstəvisi barədə nəticə çıxaracağam – Keplerin ikinci qanununa əsasən. Bu qanun ona əsaslanır ki, həmin məsafədə yalnız verilən sürət peyki eyni vaxtda həm planetə bağlayır, həm də onun üzərinə düşməkdən saxlayır. Beləliklə, yalnız bu cür həndəsi əsasda, yəni a priori seyr vasitəsilə, üstəlik təbiətin məlum qanununu tətbiq etməklə əqli nəticələrin köməyi ilə çox şeyə nail olmaq mümkündür, çünki onlar bir əyani qavrayışdan digərinə bir növ körpü yaradırlar; buna sırf əqli nəticələrlə müstəsna olaraq məntiqi yolda nail olmaq olmaz. Astronomiyanın birinci və əsas həqiqətlərinin mənbəyi, əslində, induksiyadır, yəni bir çox seyrlərdə verilənlərin bir düzgün, bilavasitə əsaslandırılmış fikirdə birləşdirilməsidir: ondan sonra ehtimallar irəli sürülür, onların təcrübədə induksiya olaraq təcrübə tamlığa yaxınlaşan təsdiqlənməsi haqqında bəhs etdiyimiz birinci fikrin isbatıdır. Məsələn, planetlərin görünən hərəkəti empirik baxımdan dərk edilmiş: bu hərəkətin (planetlərin orbitinin) məkan əlaqəsi haqqında bir çox yanlış fərziyyələrdən sonra, nəhayət, əsl hərəkət tapıldı, sonra onun əməl etdiyi qanunlar (Kepler qanunları) kəşf edildi, son nəticədə onun səbəbi (ümumi cazibə) tapıldı; bütün bu fərziyyələrə onlarla və onların bütün həqiqi hallarının nəticələri www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
109
ilə empirik dərk edilmiş üst-üstə düşmə yəni induksiya mükəmməl dürüstlük verdi, yəni induksiya. Ehtimalı tapmaq mühakimə qabiliyyətinin işi idi, o, həmin faktı düzgün qəbul edib ona müvafiq ifadə verdi; induksiya isə, yəni təkrar seyr hipotezin doğruluğunu təsdiqlədi. Əgər biz dünya məkanını sərbəst dolaşa bilsəydik və teleskopik gözə malik olsaydıq, sonuncu bilavasitə, yəni yeganə empirik seyrin köməyi ilə də müəyyən edilə bilərdi. Deməli, burada da əqli nəticə dərketmənin mühüm və yeganə mənbəyi deyil, yalnız bəd gün üçün vasitədir. Nəhayət üçüncü, bir başqa növ misal gətirmək üçün onu da qeyd edək ki, metafiziki həqiqətlər, Kantın “Təbiətşünaslığın metafiziki başlanğıcı” əsərində ifadə etdiyi kimi, özlərinin aşkarlığına görə sübutlara borclu deyillər. A priori olaraq şübhəsiz olanı biz bilavasitə dərk edirik: hər növ idrakın forması kimi o, tərifəmizdən son zərurətlə dərk olunur. Məsələn, materiyanın daimi olmasını, yəni nə yarana, nə də məhv ola bilməsini biz bilavasitə mənfi həqiqət kimi bilirik, çünki bizim məkan və zamanı təmiz seyrimiz hərəkət imkanı verir, dərrakə isə səbəbiyyət qanununda forma və keyfiyyətin dəyişməsi imkanı verir; lakin materiyanın yaranması və ya məhvi üçün bizdə müvafiq təsəvvür forması yoxdur. Bu səbəbdəndir ki, həmin həqiqət bütün dövrlərdə, hər yerdə və hər bir kəs üçün aşkar olmuş, heç vaxt ciddi şəkildə şübhəyə məruz qalmamışdır; əgər o, olduqca çətin və iynənin ucunda ləngər vuran Kant sübutundan savayı digər dərketmə əsasına malik olmasaydı, bu olmazdı. Bundan savayı mən (əlavədə aydınlaşdırdığım kimi) Kantın sübutlarını yanlışlıq hesab edirəm və yuxarıda www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
110
göstərmişəm ki, materiyanın daimliyini təcrübənin imkanında zamanın yox, məkanın malik olduğu iştirakdan çıxarmaq lazımdır. Bütün həqiqətlərin (bu mənada metafiziki adlanan) gerçək əsaslandırılması yəni idrakın zəruri və ümumi formalarının abstrakt ifadələri yenə da abstrakt müddəalardan ibarət ola bilməz; o, yalnız aydın-aşkar və heç bir təkzibin əli çatmayan tezislərdə özünü a priori olaraq büruzə verən təsəvvür formalarının bilavasitə dərkindən ibarətdir. Əgər hər halda belə həqiqətlərin sübutunu vermək istəsələr, yalnız belə bir şeyə göstərişdə ola bilər ki, hansısa şübhəsiz həqiqətdə hissə və ya ilkin şərt kimi sübuta yetə biləcək həqiqət vardır. Belə ki, aydınlaşdırmışam ki, hər bir empirik seyrdə artıq səbəbiyyət qanununun tətbiqi mövcuddur və bu səbəbdən onun dərk edilməsi hər növ təcrübənin şərtidir və bu yolla Hyumun iddia etdiyi kimi, ondan törəyə və asılı ola bilməz. Sübutlar, ümumiyyətlə, öyrənmək istəyənlərdən çox, mübahisəni xoşlayanlar üçündür. Sonuncular inadla bilavasitə dürüst fikri rədd edirlər: yalnız həqiqət hərtərəfli ardıcıl ola bilər; buna görə höcətçilərə göstərmək lazımdır ki, onlar bir forma altında və dolğun surətdə digər forma altında və bilavasitə rədd etdikləri ilə razılaşırlar, yəni onlara inkar edilən və qəbulolunan arasındakı məntiq baxımından zəruri əlaqəni göstərmək lazımdır. Bundan savayı, elmi forma, yəni xüsusi olanın yüksələn qaydada ümumiyə tabe etdirilməsi bir çox müddəaların həqiqiliyinin yalnız məntiq baxımından, daha doğrusu, onların digər müddəalardan asılılığı, yəni eyni zamanda sübut kimi çıxış edən əqli nəticə vasitəsilə əsaslandırılmasına səbəb olur. Lakin Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|