Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
102
haqqında bilik əldə etmək və bu işi tədricən başa çatdırmaq istəsəydi, bunun üçün, bir tərəfdən, heç bir insan yaddaşı kifayət etməzdi, digər tərəfdənsə, öyrənilənlərə xatircəmliklə tam yəqinlik hasil etmək olmazdı. Buna görə o, biri digərini ehtiva edən anlayışlar sferasının yuxarıda izahı verilmiş xüsusiyyətindən istifadə edir və öz obyektinin anlayışı daxilində olan geniş sferalara meyl göstərir. Bu sferaların qarşılıqlı münasibətlərini müəyyən etdikdən sonra o, ümumiyyətlə, onlarda düşünülənin hamısını müəyyənləşdirir və hər dəfə anlayışın daha məhdud sferalarını fərqləndirməklə, bu düşünülənləri öz tərifləri ilə getdikcə daha dəqiq əhatə edir. Elm üçün də öz predmetini bütünlüklə əhatə etmək məhz bunun nəticəsində mümkün olur. Elmin idraka gəlib çıxdığı bu yol ümumidən xüsusiyə gedən yoldur, onu adi bilikdən fərqləndirir: odur ki, sistematik forma elmin mühüm və səciyyəvi əlamətidir. Hər bir elmin ən ümumi anlayış sferalarının birləşdirilməsi, yəni onun ali prinsiplərini dərketmə onun tədqiqi üçün labüd şərtdir: belə prinsiplərdən xüsusi müddəalara gəlib çıxmaq bizim iradəmizdən asılıdır və alimliyin əsaslılığını yox, həcmini artırır. Müxtəlif elmlərdə ali prinsiplərin sayı – yerdə qalanlar onlara tabedir– çox müxtəlifdir, odur ki, onların bəzilərində subordinasiya, digərlərində əlaqələndirmə çoxdur. Bu baxımdan birincilər daha çox mühakimə qabiliyyəti, sonuncular möhkəm hafizə tələb edir. Hələ sxolastlara məlum idi ki, nəticə iki mühakimə tələb etdiyi üçün heç bir elm yeganə, sonradan başqasından çıxarılmayan əsas prinsipdən çıxış edə bilməz: hər bir elm bir neçə belə prinsipə, heç olmazsa ikisinə malik olmalıdır. Başlıca olaraq təsnif edən elmlər– zoologiya, botanika, habelə kimya və fizika- onlar bütün qeyri-üzvi
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
103
fəaliyyəti çox az miqdarda əsas qüvvələrə müncər etdiyi üçün daha çox subordinasiyaya malikdirlər, əksinə, tarix, özlüyündə ona qətiyyən malik deyil, çünki burada ümumi yalnız başlıca dövrlərin icmalında qərar tutur, bu dövrlərdən isə ayrı-ayrı hadisələri çıxarmaq mümkün deyil: sonuncular birincilərə yalnız xronoloji baxımdan tabedir, öz anlayışı üzrə isə onlarla əlaqələndirilir. Buna görə tarix, düzünü desək, elm yox, bilikdir
riyaziyyatda yalnız aksiomlar yarımçıq deyilmiş əsas müddəalardır, bütün isbatlar isə dəqiq ardıcıllıqla onlara tabe olur. Lakin belə düzülüş riyaziyyatın mahiyyəti ilə bağlı deyil və əsil həqiqətdə hər bir teorem özü ilə yeni məkan konstruksiyasına başlayır ki, o, da özü-özlüyündə əvvəlkilərdən asılı deyil və doğrusunu desək, onlardan tamamilə ayrı, öz- özündən, məkanın xalis seyrində dərk oluna bilər, burada (məkanda ) isə ən dolaşıq konstruksiya belə aksiom kimi bilavasitə aydındır; bu barədə təfsilatı ilə aşağıda bəhs ediləcək. Bununla belə, hər bir riyazi müddəa çoxsaylı ayrı-ayrı hallara tətbiq olunan ümumi həqiqət olaraq qalır və ona da, həmçinin adi vəziyyətlərdən mürəkkəblərinə tədrici keçid xasdır və bu əsas etibarilə birincilərdən irəli gəlir; beləliklə riyaziyyat hər cəhətdən elmdir. Özlüyündə elmin, yəni forma üzrə kamilliyi ondan ibarətdir ki, onun müddəalarında imkan daxilində daha çox subordinasiya və bacardıqca az əlaqələndirmə olsun. Buna görə ümumelmi istedad-anlayışların sferalarını onların müxtəlif tərifləri üzrə qarşılıqlı tabe etmək qabiliyyətidir. Məqsəd, Platonun dəfələrlə tələb etdiyi kimi, elmin təkcə ucu-bucağı www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
104
görünməyən müxtəlifliyinin bilavasitə müqayisə edilə biləcəyi ümumini ifadə etməsi deyildi, biliyin daha konkret təriflərə əsaslanan vasitəçi anlayış və ayırmaların köməyi ilə son dərəcə ümumidən xüsusiyə tədricən enməsi idi. Kantın dili ilə desək, bu, yekcinslik və ayrıcalaşma qanunlarını eyni dərəcədə təmin etmək deməkdir. Lakin məhz əsl kamilliyin bundan ibarət olmasından aşağıdakılar aşkara çıxır: elmin məqsədi– daha böyük dürüstlük yox (çünki sonuncuya ən natamam ayrıca bir məlumatda malik ola bilər), biliyin onun forması vasitəsi ilə asanlaşdırılması və bununla verilən dolğun bilik imkanıdır. Odur ki, idrakın elmiliyinin daha çox dürüstlükdən ibarət olması barədə yayılmış yanlış fikir və elə bu cür yanlışlıqla yalnız riyaziyyat və məntiqin əsl mənada elm olması (belə ki, yalnız onlar özlərinin xalis apriorluğu üzündən təkzib olunmaz idrak səhihliyinə malikdir) barədə bundan irəli gələn iddialar əsassızdır. İdrakın təkzib olunmaz səhihliyi kimi sonuncu üstünlüyü qəbul etməmək olmaz, lakin bu onlara xüsusi elmlilik hüququ vermir. Elmlilik idrakın səhihliyindən yox, onun ümumidən xüsusiyə tədricən enişə əsaslanan sistematik formasından ibarətdir. Bu, ümumidən xüsusiyə doğru elmlərə xas dərketmə yolu ona səbəb olur ki, onlarda bir çox şey əvvəlki müddəalardan deduksiya ilə, yəni sübutlarla əsaslandırılır. Bu isə köhnə yanlışlığa belə bir bəhanə vermişdir ki, guya yalnız sübuta yetmiş tam doğruların və guya hər bir həqiqətin sübuta ehtiyacı var, halbuki əksinə, hər bir sübut onun özünün və ya yenə də öz sübutlarının son dayağı ola biləcək isbatedilməz həqiqətə ehtiyac duyur, elə buna görə də bilavasitə Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|