Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
126
qüsursuzluğu nisbidir, onlar yalnız bütün elmi həqiqət fondunu təşkil edən ali elmi müddəalara gətirib çıxarırlar, odur ki, bizim onları yenidən sübut etməyə haqqımız yoxdur, amma yox, onlar seyrə əsaslanmalıdırlar və bu seyr yuxarıda adları çəkilən az miqdarda elmlərdə sırf aprior seyrdir, yerdə qalan hallarda isə həmişə empirikdir və o, ümumiyə yalnız induksiya vasitəsilə yüksəlir. Buna görə, təcrübi elmlərdə təkcəli ümumidən sübuta yetirilsə də, hər halda ümumi öz doğruluğunu yalnız təkcəlidən əldə etmiş və öz-özünü doğuran zəmin yox, olsa-olsa toplanmış ehtiyatların anbarıdır. Həqiqətin əsaslandırılması ilə əlaqədar bunları demək olar. Yanılmanın mənşəyi və imkanlarına münasibətdə Platonun dövründən bəri – yəni o, quşxana timsalında məsələnin obrazlı həllini verdiyi vaxtdan (quşxanaya təkcə göyərçin salınmır və s.) bir çox izah təklif olunur. (Theectet, səh. 167 və sonra) Kantın diaqonal hərəkət obrazının köməyi ilə yanılma mənbəyinin tutqun və qeyri-müəyyən izahını “Xalis zəkanın tənqidi”ndə (birinci nəşr, səh. 299, beşinci nəşr, səh. 350) tapmaq olar. Həqiqət hökmün öz idrak əsasına münasibəti olduğu üçün problem bundan ibarətdir ki, mühakimə yürüdən necə düşünə bilər ki, ona malik olmadan belə bir əsasa həqiqətən malikdir, yəni yanılma, zəkanının aldanması necə mümkündür. Mən bu imkanı görüntünün, yaxud yuxarıda izah edildiyi kimi dərrakənin aldanış imkanının tam bir analogiyası hesab edirəm. Mənim fikrim ondan ibarətdir ki, (bu mənim izahımın məhz burada yerinə düşdüyünə dəlalət edir) hər cür yanılma nəticədən əsasa doğru əqli hökmdür, belə hökm isə yalnız o zaman düzgün ola bilər ki, nəticənin məhz
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
127
bu, daha hansısa başqa bir əsasa malik olmadığı məlum olsun, ancaq heç vəchlə başqa halda yox. Yanlışlığa yol verən şəxs nəticəyə da elə əsası aid edir ki, ona, ümumiyyətlə, malik ola bilməz– o, bu halda dərrakənin həqiqi çatışmamazlığını, yəni səbəb və təsir arasındakı əlaqəni bilavasitə dərk etmək qabiliyyətini aşkar edir; ya da, çox vaxt olduğu kimi, o, nəticəyə mümkün əsası aid etsə də, nəticədən əsasa doğru gəldiyi qərarla bağlı mühakiməsinə onu da qoşur ki, guya həmin nəticə “həmişə” yalnız onun göstərdiyi əsasdan irəli gəlir, bu haqqı isə ona yalnız nəzərdə tutduğu, amma etmədiyi tam induksiya verə bilər, bu səbəbdən yuxarıda göstərilən “həmişə” çox geniş anlayış olduğuna görə, onun yerinə “bəzən” və ya “çox vaxt” sözləri qoyula bilərdi; bu şəkildə əqli nəticə problematik xarakter kəsb edə və özlüyündə səhv olmazdı. Yanılanın bu üsulları ya tələskənlikdən, ya da imkanların çox məhdud dərk edilməsindən baş verir və elə bu səbəbdəndir ki, o induksiyanı yerinə yetirmək lazım olduğunu bilmir. Buna görə yanlışlıq görüntü ilə tam oxşardır. Onların hər ikisi əsasdan nəticəyə gələn qənaətdir: görüntü daim səbəbiyyət qanunu üzrə, təkcə elə dərrakədən, yəni bilavasitə seyrin özündə yaranır; yanılma əsas qanununun bütün formaları üzrə ağıl tərəfindən, yəni əsl təfəkkürdə əmələ gəlir; çox vaxt o, həmçinin səbəbiyyət qanunu üzrə baş verir, bunu aşağıdakı üç nümunədən görmək olar ki, onları üç növ yanılmanın tipi və ya nümayəndələri saymaq olar. 1) Hissi görüntü (dərrakənin aldanması) yanılmasına (zəkanın aldanışına) aparır, məsələn, əgər rəsm əsəri qorelyef kimi qəbul edilib, həqiqətən qorelyef sayılarsa, çox vaxt bu aşağıdakı mühakimədən gəlinən əqli nəticə üzündən baş verir: “Əgər tünd boz arabir bütün çalarlar vasitəsilə ağa keçirsə, o zaman bütün hallarda bunun səbəbi yüksəklərin və çökəklərin üzərinə qeyri-
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
128
bərabər düşən işıqdır: ergo”... 2) “Əgər kassamda pul çatışmırsa, bütün hallarda bunun səbəbi odur ki, qulluqçumda müvafiq açar vardır: ergo" 3) “Əgər prizma vasitəsilə istiqamətini dəyişmiş, yəni yuxarı və ya aşağı çəkilmiş günəş təsviri əvvəlki dairəvi və ağ görüntüşü əvəzinə, qəfildən uzadılmış və rənglənmiş şəkil alırsa, bunun səbəbi birdəfəlik odur ki, işıqda müxtəlif rəngə boyanmış və bununla müxtəlif tərzdə sınmış işıq şüaları vardır ki, onlar da özlərinin müxtəlif sınmaları üzündən aralandıqlarına görə uzun və müxtəlif rəngə boyanmış obraz verirlər: ergo – bibamus (deməli – gəlin içək!) 34 ”
kimi qəbul edilməsindən irəli gələn daha böyük mühakimədən bu nəticəyə yalnız hesablamalar zamanı səhvlər istisna olmaqla hər cür yanılma müncər edilər bilər; lakin bu, əslində, yanlışlıq yox, adi səhvlərdir: ədəd anlayışlarının göstərdiyi əməliyyat sırf seyrdə – hesabda baş verməmiş, onun əvəzinə isə başqa əməliyyatı yerinə yetirmişlər. Ümumiyyətlə, elmlərin məzmununa gəldikdə isə, o, doğrusu, əsas qanununa görə, həmişə dünya hadisələrinin qarşılıqlı münasibətidir və bircə onun vasitəsilə qüvvə və əhəmiyyət kəsb edən nə səbəbə-ni rəhbər tutur. Belə münasibətə göstəriş izah adlanır. Sonuncu bu yolla iki təsəvvür arasındakı münasibətləri həmin təsəvvürlərin yerləşdiyi sinifdə hökmranlıq edən əsas qanununun formasında göstərir. İzah bu həddə çatanda daha niyə sualını vermək olmaz, çünki göstərilən münasibət məhz bu cürdür və onu başqa cür təsəvvür etmək mümkün deyil, yəni o, hər növ
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|