Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
123
başqası tərəfindən öldürülən düşmənə əlavə zərbə vuran və sonra onu məhz özü öldürməsi ilə öyünən qorxaq əsgərə bənzəyir. *
Bütün bunlara görə, çox güman ki, hər növ aşkarlığın timsalı və rəmzi olan riyazi aşkarlığın öz mahiyyətinə görə sübuta yox, bilavasitə seyrə əsaslandığına daha şübhə olmayacaq, sonuncu isə burada və eləcə də hər yerdə hər növ həqiqətin son əsası və mənbəyidir. Bununla belə, riyaziyyatın əsasında duran seyr hər hansı digəri qarşısında, yəni empirik seyr qarşısında böyük üstünlüyə malikdir. Belə ki, o, aprior olduğu və həmişə yalnız hissə-hissə və ardıcıl verilən təcrübədən asılı olmadığı üçün ona hər şey eyni dərəcədə yaxındır, odur ki, ixtiyari olaraq ya əsasdan, ya da nəticədən çıxış etmək olar. Bu ona tam düzlük verir, ona görə ki, nəticə onda əsasına görə tanınır, zərurət xarakterinə isə məhz belə bilik malikdir: məsələn, tərəflərin bərabərliyi üçün bucaqların bərabərliyi əsas kimi oturacaq qəbul edilir. Bununla belə, hər bir empirik seyr və təcrübənin böyük hissəsi əks yolla gedir – yalnız nəticədən əsasa doğru; bu növ idrak səhvsiz deyil. Çünki, əgər əsas verilibsə, zərurət yalnız nəticəyə xasdır, daha nəticədən əsasın dərk edilməsinə yox, belə ki, eyni bir
* Daim more geometrico filosofluq etməsi ilə öyünən Spinoza həqiqətən də özü düşündüyündən də artıq belə hərəkət edirdi. Çünki o şey ki, onun üçün şübhəsiz idi və dünyanın mahiyyətinin bilavasitə, aşkar qavranılmasından öz həllini tapmışdı, o, onu bu idrakdan asılı olmadan məntiqi isbat etməyə çalışır. Özünün qabaqcadan düşünülmüş və məlum olan nəticəsinə o bununla nail olur ki, çıxış nöqtəsi kimi ixtiyari qondarma anlayışları (substantia, causa sui [substansiya, özünün səbəbi] və s. ) seçir və gətirdiyi dəlil-sübutlarda özünə elə sərbəstliyi rəva görür ki, onlar üçün anlayışların geniş sferası tam əlverişlidir. Buna görə də onun təlimində həqiqi və gözəl olan hər şey həndəsədə olduğu kimi sübutlardan qətiyyən asılı deyil. (II cildin 13-cü fəsli buraya aiddir).
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
124
nəticə müxtəlif əsaslardan irəli gələ bilər. İdrakın bu axırıncı növü həmişə yalnız induksiyadır, yəni bir əsası göstərən çoxsaylı nəticələr üzrə əsasın səhihliyi qəbul edilir; bütün hallar heç vaxt göz qabağında ola bilmədiyi üçün burada da həqiqət heç vaxt şərtsiz səhih olmur. Halbuki hissi seyrin verdiyi hər növ dərketmə və təcrübənin böyük hissəsi yalnız bu növ həqiqətə malikdir. Hansısa hissin aldığı təsir dərrakənin təsirdən səbəbə doğru əqli hökmünə gətirib çıxarır; lakin səbəbdən əsasa doğru nəticə heç vaxt şübhəsiz ola bilmədiyinə görə, burada yalnız yuxarıda göstərildiyi kimi, tez-tez baş verən yanlış görüntü və ya hisslərin aldanışı mümkündür. Bir neçə və ya beş hissin hamısı, eyni səbəbi nişan verən təsirə məruz qalırlarsa, xülya imkanı mövcud olsa da, azalır, çünki məlum hallarda hissiyyat bütünlüklə aldanır: məsələn, saxta sikkə belə təsir göstərir. Hər növ empirik idrak və zaman bütövlükdə təbiətşünaslıq, onun təmiz (Kanta görə metafiziki) hissəsi istisna olmaqla, bu vəziyyətdədir. Burada da səbəb təsir üzrə dərk olunur: odur ki, təbiət haqqında hər növ nəzəriyyə fərziyyələrə əsaslanır, onlar isə çox vaxt yanlışdır və tədricən öz yerlərini daha düzgünlərinə verirlər. Yalnız bilərəkdən aparılan eksperimentlərdə dərketmə səbəbdən təsirə doğru, yəni düzgün yolla gedir, lakin bu eksperimentlərin özləri yalnız və yalnız gümanlar nəticəsində aparılır. Buna görə təbiətşünaslığın heç bir qolu, istər, məsələn, fizika, ya astronomiya, ya da fiziologiya olsun, riyaziyyat və ya məntiq kimi dərhal kəşf edilə bilməzdi: bunun üçün bir çox yüzilliklərin təcrübəsini toplamaq və müqayisə etmək tələb olunurdu və olunur da. Yalnız təkrar empirik təsdiqlər ehtimalın əsaslandığı induksiyanı belə tamlığa yaxınlaşdırır, təcrübədə o, səhihliyi əvəz edir, onun mənbəyi, həndəsədə istifadə üçün – düz və əyri xətlərin qarşılıqlı ölçülməzliyi, hesab
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
125
üçün - loqarifmin şəksiz düzgünlüyünün əlçatmazlığı kimi fərziyyə üçün də ziyanlı sayılmır. Çünki sonsuz kəsrlər vasitəsilə dairənin kvadratını və loqarifmi sonsuz olaraq dəqiqliyə yaxınlaşdırdıqları kimi, eləcə də təkrarlı təcrübə vasitəsilə induksiya, yəni əsasın nəticələrdən dərk olunması riyazi aşkarlığa, yəni nəticənin əsasdan dərk olunmasına sonsuz olmasa da, hər halda o dərəcədə yaxınlaşdırır ki, səhv imkanı çox cüzi olur və onu necə saymaq olar. Lakin hər halda bu imkan mövcuddur: məsələn, induktiv nəticə odur ki, çoxsaylı hallardan hamısına, yəni onların hamısının asılı olduğu naməlum əsasa doğru gedir. Hansı növ nəticə bunun qədər şübhəsiz ola bilər ki, insanların hamısının ürəyi sol tərəfdədir? Bununla belə, olduqca nadir istisnalar kimi ürəyi sağ tərəfdə olan insanlar da vardır. Beləliklə, hissi seyr və təcrübi elmlər eyni növ aşkarlığa malikdirlər. Aprior idrak kimi riyaziyyatın, xalis təbiətşünaslığın və məntiqin onların qarşısında malik olduğu üstünlük ona əsaslanır ki, idrakda formal olan – hər bir apriorluq buna əsaslanır – onlarda tamam-kamal və bəri başdan verilmişdir, ona görə də burada əsasdan nəticəyə keçid həmişə mümkündür, halbuki orada çox vaxt yalnız nəticədən əsasa getmək olar. Ümumiyyətlə, özlüyündə səbəbiyyət qanunu, yaxud empirik idraka rəhbərlik edən əsası qanunu yuxarıda adları çəkilmiş elmlərin a priori olaraq riayət etdikləri əsas qanununun digər formaları kimi tam səhihdir. Anlayışlardan və ya əqli hökmdən ibarət məntiqi sübutlar aprior seyr vasitəsilə idrakla bərabər o üstünlüyə malikdirlər ki, əsasdan nəticəyə gedirlər və bu səbəbdən də onlar özlüyündə, yəni formalarına görə qüsursuzdurlar. Bunun nəticəsidir ki, isbatlara belə böyük əhəmiyyət verilmişdir. Lakin onların Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|