Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
117
olması barədə bilik niyə bunun belə olması fikri ilə üst-üstə düşür, halbuki Evklid üsulu bu iki biliyi tamamilə ayırır və sonuncunu yox, yalnız birincini verir. Aristotel Analyt. post I, 27- də çox gözəl deyir: «Mövcud olan və nəyə görə mövcud olan barədə əlüstü bilik daha dəqiq və ilkindir, nəinki mövcud olan və
məmnunluq hiss edirik ki, nəsə belədir biliyi nəyə görə belədir biliyi ilə birləşir, civə Toriçelli borucuğunda 28 düym yüksəkliyə qalxır– əgər biz əlavə etməsək ki, civə belə yüksəklikdə havanın əks təsiri ilə duruş gətirir, bu pis bilikdir. Nə səbəbə biz riyaziyyatda dairənin qualitas occultası ilə (gizli keyfiyyət) kifayətlənməliyik, bir halda ki, burada kəsişən hər iki vətərin kəsikləri həmişə bərabər düzbucaqlı yaradır?
Bunun belə olmasını – Evklid əslində üçüncü kitabın 35- ci teoremində isbat edir; lakin bunun niyə belə olması isə hələ məlum deyil. Pifaqor teoremi də bizi eynilə bu cür düzbucaqlı üçbucağın qualitas occultası ilə tanış edir; Pifaqorun geydirmə və hətta hiyləgər isbatı niyə sualı zamanı bizi köməksiz qoyur,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
118
halbuki əlavədəki artıq bizə məlum fiqur elə ilk baxışda işi bu isbatdan qat-qat yaxşı aydınlaşdırır və bu xassənin zərurətinə və onun adi bucaqdan asılılığına dərin daxili inam təlqin edir. Tən olmayan katetlər zamanı, ümumiyyətlə, bütün mümkün həndəsi həqiqətlərdə olduğu kimi, belə əyani inandırıcılıq olmalıdır, ona görə ki, bu cür həqiqətin kəşfi seyr edilən zərurətdən irəli gəlir, isbatı isə sonradan düşünülürdü. Buna görə həndəsi həqiqətin zərurətini aydın başa düşməkdən ötrü onun birinci kəşfi zamanı edilmiş fikrin gedişatını yalnız təhlil etmək lazımdır. Ümumiyyətlə, istərdim ki, riyaziyyat Evklidin tətbiq etdiyi sintetik metod əvəzinə analitik metodun köməyi ilə tədris edilsin. Doğrudur, mürəkkəb riyazi həqiqətlər üçün bu çox böyük, hərçənd dəf edilməsi mümkün olan çətinliklərlə bağlı olardı. Almaniyada müxtəlif yerlərdə riyaziyyatın tədrisini dəyişməyə başlamışlar və çox vaxt bu analitik yolla gedirlər. Bunu hamıdan qətiyyətli Nordhauzen gimnaziyasının riyaziyyat və fizika müəllimi cənab Kozak etmişdir: 6 aprel 1852-ci ildə imtahanlar proqramına o, həndəsinin mənim göstərdiyim prinsiplər üzrə şərh edilməsinin qoşulmasına hərtərəfli cəhd göstərmişdir. Riyazi üsulun yaxşılaşdırılması üçün ələlxüsus belə bir xürafatdan əl çəkmək lazımdır ki, guya isbat edilmiş həqiqət əyani dərk olunmuşla müqayisədə hansısa üstünlüyə malikdir, guya ziddiyyət qanununa əsaslanan məntiqi həqiqət bilavasitə aşkar olan və məkanın xalis seyrinin ona məxsus olduğu metafiziki həqiqətdən yaxşıdır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
119
Ən səhih və hər yerdə izahedilməz – olan bu, əsas qanununun məzmunudur. Çünki o, özünün müxtəlif növlərində bizim bütün təsəvvür və idrakımızın ümumi formasını ifadə edir. Hər cür izah ona müncər etmə, ayrıca halda onun ifadə etdiyi təsəvvürlərin, ümumiyyətlə, əlaqəsinə işarədir. Deməli o, bütün izahların prinsipidir və buna görə izaha gəlmir və ona ehtiyacı yoxdur, belə ki, hər cür izah artıq onu nəzərdə tutur və yalnız onun vasitəsilə məna kəsb edir. Eyni zamanda, onun növlərindən heç biri digərləri qarşısında üstünlüyə malik deyil: o, lap varlığın əsası, yaxud vücudagəlmə, yaxud hərəkət, yaxud idrak qanunu kimi dürüst və isbatedilməzdir. Onun həm bir, həm də digər növlərində əsasın nəticəyə münasibəti zəruri xarakter daşıyır: o, ümumiyyətlə, zərurət anlayışının mənbəyi və yeganə mənasıdır. Əgər əsas verilibsə, nəticənin olması zərurətindən başqa bir zərurət mövcud deyil və nəticənin zəruriliyini arxasınca aparmayan əsas da mövcud deyil. Necə ki, idrakın əsasının mühakimələrində verilmişdən heç bir şəkk- şübhə olmadan yekunda ifadə olunan nəticə irəli gəldiyi kimi, varlığın məkandakı əsası da eləcə şübhəsizdir: əgər mən iki axırıncının nisbətini əyani başa düşdümsə, onun şübhəsizliyi istənilən məntiqi həqiqət kimi böyükdür. On iki aksiomdan hansısa birindən heç də az olmayaraq, belə nisbətin ifadəçisi hər bir həndəsi teoremdir. Axı teorem metafiziki həqiqətdir və özlüyündə hər cür məntiqi sübut etmənin metaloji həqiqəti və ümumi əsası olan ziddiyyət qanununun özü kimi bilavasitə doğrudur. Əgər kimsə hansısa teoremdə ifadə olunan məkan münasibətlərinin əyani təsəvvür edilən zərurətini inkar edirsə, o, eyni haqla aksiomları da, mühakimələrdən nəticə çıxarmaları da və hətta ziddiyyət qanununun özünü də inkar edə bilər:
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|