Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
141
qoyuluşu ixtiyari, təsadüfidir və işin mahiyyətini aydınlaşdırmır. Bununla
belə, stoisizm tərəfdarları peripatetiklər və epikürçülərlə 41 bu barədə usanmadan mübahisə etmiş və tamamilə ölçüyəgəlməz iki kəmiyyətin əsassız müqayisəsi ilə məşğul olmuş və bundan irəli gələn əks paradoksal kəlamlarla bir- biri ilə deyişmişlər. Onların kəlamlarından ibarət maraqlı külliyyatı– stoisizm tərəfdarları tərəfindən – Siseronun «Paradokslar»ı bizə təklif edir. Stoisizm məktəbinin banisi Zenon, görünür, əvvəlcə bir qədər digər yol seçmişdi. Onun çıxış nöqtəsi belə idi: ali rifaha, yəni xoşbəxtlik və ruhi rahatlığa nail olmaq üçün özü-özü ilə razılıqla yaşamaq lazımdır. («Rizada yaşamaq: bu, vahid fikircə uyğun və özünlə razılıqla yaşamaq deməkdir» (Stob. Ecl. L. II., c.7. s.132). Həmçinin, «fəzilət- bu, ruhun, qəlbin bütün ömür boyu özü ilə
bunu o zaman həyata keçirmək olar ki, öz hərəkətlərini hökmən ağılla, dəyişkən təəssüratlar və əhvala yox, anlayışlara uyğun müəyyənləşdirəsən. Hökmümüz altında nəticələr və xarici şərait yox, yalnız davranış prinsipləri olduğuna görə, həmişə ardıcıl olmaqdan ötrü birincilərə deyil, sonunculara can atmaq lazımdır. Fəzilət haqqında təlim belə tətbiq edilir. Lakin artıq Zenonun ortabab ardıcıllarına onun «rizada yaşamaq» mənəvi prinsipi həddən ziyadə formal və mənasız göründü. Bu səbəbdən onlar həmin prinsipə maddi məzmun əlavə etdilər: «təbiətlə razılıqda yaşamaq», Stobeyin başqa bir yerdə qeyd etdiyi kimi, ilk dəfə Kleanf tərəfindən edilmiş bu əlavə anlayışın həcminin böyüklüyü və ifadələrin qeyri-mümkünlüyü üzündən çox geniş şərhlərə səbəb oldu. Belə ki, Kleanf, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
142
ümumiyyətlə, təbiəti, Xrisipp isə yalnız insan təbiətini nəzərdə tuturdu (Dioq. Laert., 7, 89). Heyvanlar üçün heyvani meyllərin təmin edilməsi kimi, yalnız insan təbiətinə xas olan, sonradan fəzilət kimi qəbul edilmişdir. Bununla, yenə də zorla fəzilət haqqında təlim daxil edilir, etika isə nəyin bahasına olursa-olsun, fizika ilə əsaslandırılmalı idi. Çünki stoisizm tərəfdarları hər yerdə prinsipin vəhdətinə çalışırdılar, Allah və dünya onlarda iki başlanğıc deyildi. Bütövlükdə götürülən stoisizm etikası həqiqətən çox dəyərli və insanın böyük üstünlüyündən – zəkadan mühüm və xilasedici məqsəd naminə – insanı hər bir həyatın məruz qaldığı əzab və qəm-qüssə üzərində ucaltmaqdan ötrü istifadə etmək kimi hörmətə layiq cəhddir.
42
Bu cür istiqamətləndirmədə məqsəd ona heyvanların əksinə olaraq zəkalı məxluq kimi ən ali ləyaqəti verməkdir, belə ki, onun haqqında daha hansısa başqa yox, yalnız bu mənada danışmaq olar.
Stoisizm etikasına bu baxışlarım məni məcbur edir ki, burada onu yada salaraq ağlın nə olduğu və onun verə biləcəyini şərh edim. Hərçənd adı çəkilən məqsədə zəkanın və zəka etikasının tətbiqi sayəsində müəyyən dərəcədə nail olmaq mümkündür və təcrübə göstərir ki, adətən praktiki filosof adlanan (bu ədalətlidir, çünki əsl, yəni nəzəri filosof həyatı anlayışa keçirdiyi kimi, onlar da anlayışları həyata tətbiq edirlər) sırf zəkalı xilqətlər
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
143
ən xoşbəxt insanlardır, bununla belə bu qəbildən nəsə kamil bir şey yaratmaq və zəkadan düzgün istifadənin həqiqətən bizi həyatın bütün məşəqqətləri və iztirablarından xilas edib, rifaha gətirib çıxarmasından ötrü çox şey çatışmır. İztirabsız yaşamaq arzusu ümumişlək «bəxtiyar həyat» ifadəsinin məzmununda da əksini tapmış ziddiyyətdən ibarətdir; bunu yalnız mənim sonrakı şərhlərimlə axıradək tanış olanlar dərk edə bilərlər. Bu ziddiyyət xalis zəka etikasının özündə onunla aşkar edilir ki, stoisizm tərəfdarı, hər ehtimala qarşı, özünün bəxtiyar həyat (onun etikası məhz bundan ibarətdir) haqqında təlimatına həm də intihar məsləhətini (bu ona bənzəyir ki, Şərq müstəbidlərinin cah-cəlallı bərbəzək və qabları arasında içərisində zəhər olan qiymətli şüşə də saxlanılır) daxil etmək məcburiyyətindədir. Belə ki, heç bir fəlsəfəçilik, heç bir əqli hökm və prinsiplərlə aradan qaldırılması mümkün olmayan cismani əzablar qələbə çalacaq və sağalmaz olacaq, insanın yeganə məqsədi – rifah əldə edilməyəcək və bu iztirablardan yaxa qurtarmaq üçün ölümdən savayı vasitə qalmayacaqdır. Onu da hər bir dərman kimi sakitcə qəbul etmək lazımdır. Burada stoisizm etikası və məqsədləri ən ağır iztirablar zamanı belə bilavasitə və özlüyündə fəzilətət olan və əzablardan xilas olmaq üçün həyatla haqq-hesabı kəsməyə icazə verməyən bütün digər yuxarıda qeyd edilmiş təlimlər arasında kəskin ziddiyyət açıq-aşkardır. Bu nəzəriyyələrdən heç biri intiharın rədd edilməsi səbəbini aydın izah etmək qüdrətində olmasa da, onların hamısı cidd-cəhdlə bunun uydurma əsasını tapmağa çalışır: əsl əsas bizim bütün şərhlərimizlə əlaqədar dördüncü kitabda aydınlaşacaqdır. Lakin göstərilən ziddiyyət əslində evdemonizmin xüsusi növü olan Stoya və adları çəkilən nəzəriyyələr arasında mühüm, köklü fərqi aşkar edir və təsdiqləyir, hərçənd onlar çox
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|