Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
105
əsaslandırılmış həqiqət sübuta əsaslanan həqiqətdən, bulaq suyu akvedukdan götürülmüş sudan üstün olduğu qədər, üstündür. Seyr –riyaziyyatı əsaslandırdığı kimi, istər sırf a priori olsun, istərsə də empirik a posteriori olsun, bütün digər elmləri əsaslandırdığı kimi – hər bir həqiqətin mənbəyi və hər bir elmin əsası budur ( yalnız zəka tərəfindən öz qanunlarını əyani yox, hər halda bilavasitə dərkinə əsaslanan məntiq istisna təşkil edir). Günəş kainat üçün nədirsə, sübuta yetməmiş hökmlər, onların sübutları yox, bilavasitə seyrdən götürülmüş və hər hansı sübut əvəzinə ona əsaslanan hökmlər elm üçün odur, çünki hər bir işıq ondan törəyir, ondan nur alan başqaları da şölə saçır. Bu cür ilkin fikirlərin həqiqiliyini bilavasitə seyrdən çıxarmaq, elmin bu cür dayaqlarını real şeylərin gözyetməz kütləsindən irəli sürmək- mühakimə qabiliyyətinin işidir və bu qabiliyyət aşkar dərk olunanı mücərrəd şüura dəqiq və düzgün keçirmək bacarığından ibarətdir və buna görə dərrakə və zəka 30
arasında vasitəçidir. Fərddə bu qabiliyyətin yalnız müstəsna və adi ölçüdən artıq olan qüvvəsi həqiqətən elmi irəliyə apara bilər, hökmdən hökm çıxarmağı, isbat etməyi, nəticə çıxarmağı isə sağlam ağla malik olan hər kəs bacarır, əksinə, seyrdə dərk olunmuşları lazımi anlayışlara müncər etmək və refleksiya üçün elə təsbit etmək lazımdır ki, bir tərəfdən, real obyektlər üçün ümumi olan-şahid bir anlayışda düşünülsün və digər tərəfdən, onlarda müxtəlif olan anlayışların müvafiq miqdarında düşünülsün; bu yolla qismən üst-üstə düşməyə baxmayaraq, fərqli olan hər halda fərqli kimi dərk olunsun və düşünülsün, qismən fərqə baxmayaraq, eyni olanlar hər bir konkret hal üçün
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
106
qoyulmuş məqsəd və plana müvafiq eyni kimi dərk olunsun və düşünülsün: bütün bunları mühakimə qabiliyyəti törədir. Onun çatışmazlığı- məhdudluqdur. Məhdud insan ya müəyyən münasibətdə eyniyyət təşkil edəndə nəyin qismən və ya nisbi fərqini dərk etmir, ya da nisbi və ya qismən fərqli olandakı eyniyyəti dərk etmir. Yeri gəlmişkən, mühakimə qabiliyyətinin bu izahına onun Kant tərəfindən reflektiv və təyinediciyə bölünməsini tətbiq etmək olar, ancaq bir şərtlə: onun aşkar obyektlərdən anlayışa, yoxsa əksinə getməsindən asılı olaraq: hər iki halda o, dərrakənin əyani dərketməsilə və zəkanın reflektiv dərki arasında vasitəçilik edir. Təkcə şərtsiz olaraq əqli nəticələrin ona gətirib çıxardığı həqiqət ola bilməz, onu (həqiqəti) onlarla əsaslandırmaq həmişə nisbi, hətta subyektivdir. Bütün sübutlar əqli nəticə olduğu üçün, yeni həqiqət üçün əvvəlcə sübutlar yox, bilavasitə aşkarlıq axtarıb tapmaq lazımdır və nə qədər ki, o yoxdur, sübut gətirmək olar. Bina havadan asılı ola bilmədiyi kimi, heç bir elm də büsbütün dəlilli-sübutlu ola bilməz: onun bütün sübutları nəsə əyani olana və bu səbəbdən də isbatedilməzə müncər olunmalıdır. Ona görə ki, bütün refleksiya aləmi əyani dünyaya əsaslanır və orada kök salıb. Bütün son, yəni ilkin əyanilik – inandırıcıdır: bunu sözün özü də göstərir. Buna görə o, ya empirikdir, ya da mümkün təcrübə şərtlərinin aprior seyrinə əsaslanır; hər iki halda,o, beləliklə, transsendent yox, immanent dərketməni çatdırır Hər bir anlayış özünün dolayı da olsa əyani təsəvvürə münasibətində məna və əhəmiyyət kəsb edir, anlayışlara aid olanlar isə onlardan tərtib olunan hökmlərə və bütöv elmlərə aiddir. Bu səbəbdən əqli nəticələr vasitəsilə açılan və sübutlar vasitəsilə çatdırılan hər bir həqiqəti bilavasitə, sübutlar və əqli
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
107
nəticələr olmadan dərk etmək imkanı mövcud olmalıdır. Təbii ki, bəzi mürəkkəb riyazi teoremlərə münasibətdə, onlara biz yalnız bir sıra əqli nəticələrdən sonra gəlib çıxırıq: məsələn, Pifaqor teoremindən çıxarışlar yolu ilə hər növ vətər üçün xırda və toxunan xəttin hesablanması belədir. Lakin bu cür həqiqət də mahiyyət etibarilə və bütünlüklə mücərrəd müddəalara istinad edə bilməz və onun əsasında duran məkan münasibətləri sırf a
ifadəsi bilavasitə sübut əldə edir. Qeyd edək ki, riyazi isbatlar barədə indi daha müfəssəl bəhs olunacaq. Doğrudur, çox vaxt
guya- bütünlüklə şəksiz mühakimələrdən çıxarılmış düzgün əqli nəticələrə əsaslanan və bu səbəbdən təkzibedilməz həqiqət olan elmlər haqqında yüksək tonla danışırlar. Əsl həqiqətdə isə, mühakimələr nə qədər səhih olsa da, bir sıra sırf məntiqi hökmlər həmişə mühakimələrin özlərində hazır şəkildə saxlanılan şeyin aydınlaşdırılması və açılmasına gətirib çıxaracaqdır: onlarda
elmlər dedikdə əsasən riyazi elmləri, ələlxüsus astronomiyanı nəzərdə tuturlar. Lakin sonuncunun etibarlılığı ondan irəli gəlir ki, onun əsasında a priori olaraq verilən və deməli, məkanın səhvsiz seyri yoxdur, bütün məkan münasibətləri isə biri digərindən aprior səhihlik gətirən zərurətlə (varlığın əsası) irəli gəlirlər və buna görə inamla biri digərindən çıxarıla bilər. Bu riyazi təriflərə burada təbiətin yeganə qüvvəsi- məsafənin kütlə və kvadratlarının dəqiq nisbətində cazibə də qoşulur ki, nəhayət, bu kütlələrin hər birinə birdəfəlik və həmişəlik ötirilən hərəkətin emprik- göstəricisi ilə ətalət qanunu səbəbiyyət
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|