324
(məsələn, adacıqların işi zamanı) və ya həkimin göstərişi ilə
insulinin böyük dozası yeridilirsə, qlükozanın qandakı səviyyəsi dü-
şür və hipoqlikemik şok yaranır. Hər iki hal ölümlə nəticələnə bilər,
əgər vaxtında qlükoza və ya insulin verilsə, ölümün qarşısı alınar
(uyğun olaraq birində hipoqlikemik, digərində diabetik şokda ola
bilər).
7.12. Hipofiz
Hipofiz – və ya aşağı beyin artımı, beyin əsasında türk yəhər
adlanan payşəkilli sümüyünün üzərindəki çuxurda yerləşir və bu
onu zədələnmədən qoruyur. Çəkisi 0,5-0,7 qr olub orqanizmdə
daha əhəmiyyətli funksiyalar yerinə yetirən daxili sekresiya
vəzilərindən biridir. Hipofiz hormonları nəinki orqanizmin
müxtəlif fizioloji sistemlərinə, eləcə də digər endokrin vəzilərin
fəaliyyətinə təsir göstərirlər. Hipofiz çox mürəkkəb bir vəz olub,
həm struktur, həm də funksional baxımdan bir-birindən fərqlənən
arxa, aralıq və ön paylardan ibarətdir (şəkil 7.20). Arxa pay
neyrohipofiz hipotalamusda yerləşən neyronların akson
uclarından təşkil olunub. Ön pay adenohipofiz – hormon
sekresiya edən hüceyrələrdən təşkil olunub. Ön və arxa payları
ayıran nazik hüceyrələr qatı aralıq payı əmələ gətirir. Bu pay
hipotalamusdan gələn sinirlərlə innervasiya olunur. Aralıq pay
aşağı sinif onurğalılarda məməlilərə nisbətən daha çox əhəmiyyət
daşıyır.
Şəkil 7.20. Hipotalamus və qapı damarına münasibətdə hipofizin ön,
325
aralıq və arxa paylarının yerləşməsi: SN-supraoptik nüvə; PN-pa-
raventrikulyar nüvə; RH və SH-rilizinq və ingibirləşdirici hormon.
7.13. Hipofizin arxa payının endokrin funksiyaları
Arxa payın hormonları. Hipotalamusda supraoptik və
paraventrikulyar nüvələrin neyronlarının aksonları hipofizin ayaq-
cığından türk yəhərinə keçib burada hipofizin arxa payını əmələ
gətirir. Bu aksonların genişlənmiş terminallarında 2 hormon
saxlanılır-oksitosin, antidiuritik hormon (ADH) və ya vazoprossin
(şəkil 7.20). Aralıq pay yalnız 1-2 qat hüceyrələrdən təşkil olunub
və yəqin ki, insanda heç bir funksiya görmür. Ön pay epitelial
quruluşa malikdir. Onun hüceyrələrinin aktivliyi rilizinq və
ingibirləşdirici neyrohormonlar tərəfindən tənzimlənir ki, bunlar
da hipotalamus hüceyrələri tərəfindən sekresiya olunurlar. Bu
neyrohormonları sintez edən hipotalamik neyronlar limbik sistem
və orta beyin və həmçinin hipotalamusun özünün neyronları
tərəfindən innervasiya olunur. Bu yolla hipotalamusun
hüceyrələri xarici və daxili təsirlər haqqında informasiya alırlar.
Hipofizin arxa payından ADH və oksitosin ümumi qan
dövranına buraxılır. Hər 2 hormonun molekulları 9 amin turşu
qalığından təşkil olunub ki, bunlardan da ikisi sisteindir.
Axırıncılar bir-biri ilə disulfid körpücüyü ilə birləşib həlqə əmələ
gətirir.
Fizioloji şəraitdə ADH-un hədəf orqanı rolunda böyrəklər çıxış
edir. Bu hormonun (təsiri) osmorequlyasiya təsiri ilk dəfə
Verneyin pioner təcrübəsində müəyyənləşib. O, yuxu arteriyasına
(pişiklərin) NaCl (məhlulunun) hiper və ya hipotonik məhlulunu
yeridir və supraoptik nüvədə təsir potensialını yazdı. Hipertonik
məhlul supraoptik nüvələrin aktivliyini artırır, hipotonik isə
azaldır.
Çoxlu miqdar ADH-in yeridilməsi qan təzyiqini artırır.
Qanitirmə zamanı və ya şokda arterial təzyiqin azalması ADH-nin
sekresiyasını artırır və nəticədə arterial təzyiqin artmasına gətirir.
Bununla yanaşı böyrəyin qapı sistemində ADH qan təzyiqinin
azalmasına səbəb olur.
ADH-nun sekresiyasının pozulması zamanı şəkərsiz diabet
downloaded from KitabYurdu.org
326
adlanan xəstəlik yaranır. Bu xəstəlik zamanı çoxlu miqdar sidik
yaranır və şirin olmur. Haçansa həkimlər dəqiq diaqnoz qoymaq
üçün sidiyin şirinliyini dadırdılar, əgər şirin idisə şəkərli, şirin
deyildisə şəkərsiz diabet diaqnozu qoyurdular. O vaxtlar bu
xəstəliyin səbəbinin ADH-nun defisitindən asılı olduğunu
bilmirdilər.
Müasir dövürdə ADH-nu sintetik yolla alırlar, ona görə bu
xəstəliyin müalicəsi ciddi problem deyil.
Oksitosin. Oksitasinin hədəf orqanı uşaqlığın əzələ qatı – mio-
metriya və süd vəzilərinin mioepiteli hüceyrələri hesab olunur.
Süd ifrazı refleksi. Fizioloji şəraitdə süd vəziləri doğuşdan 24
saat sonra süd buraxmağa başlayırlar və bundan sonra körpə əmə
bilər. Əmmə aktı məmələr üçün güclü oyandırıcı hesab olunur.
Sinir yolu ilə stimul hipotalomik neyronlara ötürülür, hansı ki,
bunlar oksitosin sintez edir. Oksitosin mioepitelial hüceyrələrin
yığılmasını təmin edir. Mioepitelial hüceyrələr vəzin alveolları ət-
rafında düzülür və onların yığılması zamanı süd çıxarılır (şəkil
7.21).
Şəkil 7.21. Süd ifrazı refleksinin sxemi.
327
Miometriya təsir. Uşaqlıq yolunun və uşaqlığın boynunun
mexaniki qıcıqlanması zamanı sinir impulsları meydana çıxır ki,
bunlar hipotalamusa çatır və oksitosinin ifrazına səbəb olur
(Ferqyuson refleksi). Hamiləliyin axırına yaxın estrogenlərin
təsiri ilə miometriyanın oksitosinə qarşı həssaslığı artır. Təxminən
hamiləliyin 280-cı günü oksitosinin sekresiyası artır ki, bu dölün
uşaqlığın boynuna və uşaqlıq yoluna itələnməsinə səbəb olan
miometriyanın zəif yığılmasına səbəb olur.
Hamilə olmayan qadınlarda Ferqyuson refleksi çox böyük
əhəmiyyətə malik deyil. Lakin buna baxmayaraq, (oksitosin) cinsi
əlaqə zamanı buraxılan oksitosin uşaqlığın zəif yığılmasına səbəb
ola bilər ki, bu da spermanın hərəkətini asanlaşdıra bilər.
Kişilərdə oksitosinlərin rolu haqqında hələlik heç nə məlum deyil.
Güman ki, o eyakulyasiya zamanı xayalığı qaldıran əzələlərin
peristaltikasını artırır.
Hipofizin arxa payında iki hormon aşkar olunmuşdur:
oksitosin və vazopressin və yaxud antidiuretik hormon – ADH.
Oksitosin və vazopressin doqquz amin turşularından ibarət qısa
peptidlərdirlər. Onlardan yeddisi hər iki hormonlarda eynidirlər.
Hər iki hormon hipotalamusun suproptik və paraventikulyar
nüvələrinin neyrosekretorlu hüceyrələrində əmələ gələrək, daha
sonra bu hüceyrələrin aksonları vasitəsilə hipofizin arxa payına
keçirlər. Onlar burada toplanaraq daha sonra qana daxil olurlar.
Oksitosin fəaliyyəti uşaqlığın divarlarının saya əzələlərinin və
sidik kisəsi ilə bağırsağın əzələlərinin cüzi şəkildə yığılmasında
təsir edir. O laktasiya prosesinin tənzimlənməsində iştirak edərək,
süd vəzilərinin saya əzələləri ilə mioepitelial hüceyrələrin
yığılmasına şərait yaradaraq, südün ifraz olunmasına səbəb olur.
ADH-nin tərkibi osmotik təzyiq vasitəsilə tənzimlənir.
Osmotik təzyiqin azalması hormonun ifraz olunmasının
ləngiməsinə səbəb olur. Osmotik təzyiq reseptorları supraoptik
nüvənin hüceyrələrində yerləşir. ADH suyun böyrək kanallarına
və ilk növbədə Henle ilməsinə, distal kanala və yığıcı hüceyrə
bilavasitə təsir etməsi sayəsində suyun böyrək kanallarında
downloaded from KitabYurdu.org
Dostları ilə paylaş: |