134
50%-i
iş üçün mexaniki enerjiyə, qalan 50-60%-i əzələnin yığıl-
ması zamanı ayrılan istiliyə sərf olunur. Bununla əlaqədar yüksək
istilik alınır.
Beləliklə, faydalı iş əmsalı miofibrildə ATF-in elementar
yaranması zamanı 40-50%, lakin təbii şəraitdə əzələnin mexaniki
işində çox az 20-30% təşkil edir.
Görülən iş nə qədər çox davam edərsə, bir o qədər çox enerji
əmələ gəlir və nəticədə daha çox enerji mənbələri (sulukarbon,
yağ) və oksigendən istifadə olunur.
Belə qanunauyğunluq, xüsusilə, dağı enərkən deyil,
dağa qal-
xarkən yorğunluğun, daha çox tərləmənin, təngənəfəsliyin
səbəbini izah edir.
Uzunmüddətli müntəzəm əzələ fəaliyyəti zamanı oksigenli
fosfatlaşma hesabına ATF-ın aerob regenerasiyası baş verir.
Bunun üçün lazım olan enerji sulukarbon və yığılan parçalanması
hesabına ayrılır. Bununla əlaqədar ATF-ın əmələgəlmə və
parçalanma sürəti bərabərdir. Belə ki, ATF-ın hüceyrədaxili
miqdarı (
≈5mM), kreatinofosfatin (≈30 mM) miqdarı daimidir.
Uzunmüddətli idman hərəkətləri zamanı əzələdə ATF-in
parçalanması, sakit vəziyyətə nisbətən 100-1000 dəfə çoxdur.
Nəticə etibarilə uzunmüddətli iş zamanı vəziyyətin sabit saxlan-
ması ATF-in sintez sürətinin, onun
istifadə olunma sürəti ilə
paralel olduqda mümkündür. Bununla da, əzələ toxumasında O
2
tələbat sakit vəziyyətlə müqayisədə 50-100 dəfə artır. Ona görə
ki, 1 mol ATF-in əmələ gəlməsi buna uyğun əzələdə qlikogenin
parçalanma sürəti də artır. Uzunmüddətli işə uyğun olan
səviyyədən daha çox ATF qısamüddətli cəhd zamanı (qaçışın fi-
nal mərhələsi) anaerob yolla qlikogenin əlavə olaraq, başqa sözlə,
qlikolizi nəticəsində ola bilər (cədvəl 5.1).
135
Cədvəl 5.1
İnsanın skelet əzələsində düzünə və düzünə
olmayan enerji mənbəyi
Enerji mənbəyi
Əzələnin
miqdarı,
Mmol/qr
Enerji əmələ gətirən reaksiyalar
ATF (adenazintrifosfat)
5
ATF
→ADF+AMF
KF (kreatinfosfat)
11
KF+ADF
↔ATF+K
Primvatdan laktataya qədər anaerob parçalanma
Qlükoza (qlikogenin
tərkibində olan monoma)
84
Primvatdan CO
2
və H
2
O qədər aerob parçalanma
üçqliseridlər 10
CO
2
və H
2
O qədər oksidləşmə
Bununla əlaqədar olaraq aerob mexanizmi ilə aerob tənzimdə
də uzunmüddətli işdən, ATF 2-3 dəfə tez, əzələnin mexaniki işi 2-
3 dəfə çox əmələ qəlir. Ola
bilsin ki, sprinter stayerdən iki dəfə
tez qaça bilər (
≈10 ms).
Anaerob proses nəinki, qısamüddətli ekstrimal qüvvəni həm
də uzunmüddəti əzələ işinin başlamasına lazım olan enerjini
təmin edir ki, bu da artan yükə qarşı oksidləşmə (və qlükoza)
sürətinə adaptasiya üçün müəyyən qədər vaxt tələb olunur.
Bərabərləşdirici vəziyyət vahid vaxt müddətində
oksidləşdirici fosforlaşma yolu ilə ancaq 0,5-2 dəq sonra ATF-aza
ilə parçalandığı qədər ATF əmələ gəldikdə başlayır («ikinci
tənəffüs»).
Bu dinamik bərabərliyə çatmaq
və ATF-in hüceyrədaxili
miqdarını sabit saxlamaq üçün ATF loman reaksiyası ilə ADF və
kreatinfosfatdan (cədvəl 5.1) resintezi davam edir.
ADF+kreatinfosfat=ATF+kreatin.
Laktatın (süd turşusunun) bir hissəsi miokarda oksidləşir, müəy-
yən hissəsi isə daha çox qaraciyərdə qlikogeninin sintezi üçün
istifadə olunur.
5.6. Əzələnin işi, mütləq qüvvəsi, yorulması və tonusu
Əzələlər heç bir yük qaldırmadıqda, xarici müqaviməti dəf
etmədikdə belə gərginliyini dəyişərək müəyyən iş görürlər. Bu
136
şəraitdə əzələlər bədəni və ya onun hər bir hissəsini müəyyən
vəziyyətdə saxlayırlar.
Əzələnin işi. Müxtəlif yüklərin təsiri altında əzələnin işini və
yorulmasını (orta yük, maksimal yük və mütləq qüvvəni) he-
sablamaq üçün qurbağa bədənindən sinir-əzələ preparatı hazır-
layıb mioqrafa birləşdiririk (şəkil 5.14). Əzələ təqəllüs
edərkən
ondan yük asılmışdırsa, o zaman əzələ müəyyən iş görmüş olur.
Şəkil 5.14. Əzələlərin quruluş sxemi. A-paralel lifləri olan əzələ;
B-iyəbənzər əzələ; V-lələkli əzələ.
Əzələnin işi qaldırdığı yükün miqdarı (kq, qr) və hündürlü-
yündən asılı olaraq (m, sm, mm) kiloqrammetr, qram-santimetr və
qram-millimetrlərlə, yəni qaldırılan yükün miqdarının hündür-
lüyünə vurulmasından alınan rəqəmlə ölçürlər. Bir kiloqrammetr
dedikdə bir kiloqram yükün bir metr hündürlüyə qaldırılması nə-
zərdə tutulur. Qurbağanın əzələləri
yükü nisbətən az hündürlüyə
qaldırdıqları üçün əzələlərin işini adətən qram-millimetrlərlə, yəni
yükün ağırlığını (qramlarla) santimetrə vuraraq aşağıdakı formula
ilə hesablayırlar. Yəni əzələnin işi müəyyən yükü, müəyyən
məsafəyə qaldırmaqdan ibarətdir. Yəni riyazi şəkildə A=PH.
Burada: A – əzələnin gördüyü iş; P – qaldırdığı yük; H –
hündürlüyü göstərir.
Yükü tədricən artıraraq müxtəlif vaxtlarda nə qədər yük
qaldırdığını ölçüb əzələnin işini hesabladıqda, onun maksimal
faydalı işi ən çox yük qaldırdığı zaman görmədiyi aşkar olur. Bu
nisbət cədvəldə göstərilən rəqəmlərdən aydın nəzərə çarpır.
9
8
7
6
137
P
0 20 40 60 80 100 120 140 180
qr
A=PH
0 160 280 360 400 400 360 280 180
qr
Cədvəl 5.2
P (
qr)
0 20 40 60 80 80 100 120 160
H (
mm)
9 8 7 6 5 4 3 2 1
A (
qrmm)
0 80 140 240 300 320 300 240 160
160 280 360 400 400 360 280 160
Beləliklə, yüklər içərisində eləsi tapılır ki, məsələn, 80 q,
yükü 5 mm hündürlüyə qaldırdıqda əzələ ən çox faydalı iş görür.
Buna orta yük qanunu da deyilir.
Əzələnin qaldırdığı axırıncı yükə onun
qüvvəsi deyilir. Ən
çox faydalı iş verən yükə
orta yük deyilir. Əzələnin
mütləq
qüvvəsini təyin etmək üçün əzələni qaldıra bildiyi maksimum
yükü onun en kəsiyninin sahəsinə bölmək lazımdır. Alınan
qiymətləri aşağıdakı düsturda yerinə qoyub mütləq qüvvəni
tapırıq:
2
r
Pm
F
π
=
.
Burada: F – əzələnin qüvvəsi, Pm – maksimal yük,
π=3,14 sabit
ədəd, r – radiusdur.
Aparılan təcrübələrdən məlum olmuşdur ki, ən faydalı iş əmsalı
yük, nə çox, nə də az, orta qüvvəli olanda alınır (cədvəl 5.3).
Cədvəl 5.3
Yükün qısalma və ya görülən işə təsiri
Yük,
qr
3 5 9
Qısalma, sm
0,5
0,36
0,12
İş, qr
⋅sm
1,2 1,8 1,1
Təqəllüsün müddəti, san
0,55
0,48
0,4
Qeyd: Məlumat qurbağanın 3 sm dəri əzələsində 0
°C-də ləngidilmiş yüklə
5
4
3
2
1