E. M. Hacizadə

 
 
Karbohidrogen erasının ilk mərhələsini təzahür etdirən  neft sivilizasiyasının qaynaq 
elementi neftin çox min illər öncə insanlara bəlli aşkarlığı onu sənaye 
epoxasına qədər miqyaslı istehlakını şərtləndirməmiş və axtarışını xüsusi 
maraq obyektinə çevirməmişdir. Neftin mövcudluğu haqqında ilk 
məlumatlar  İncil hekayətlərində, Herodotun, Plutraxın, digər alim və 
tarixçilərin  əsərlərində  əksini tapmış, praktiki olaraq isə  qədim 
sivilizasiyanın əksər mühüm areallarında: mağaralarda, açıq çuxurlarda, 
palçıq vulkanlı  ərazilərdə, mərcanlı zolaqlarda rast gəlindiyi tarixi yaddaşlara köçürülmüşdür. 
Antik dünyada «yunan atəşi» adlanan neftdən hərbi əməliyyatlarda, orta əsrlərdə isə məişətdə və 
şəhər təsərrüfatında, konkret olaraq Sisiliyada çıraqların yandırılmasında, XVIII əsrdə Genuyada 
küçələrin işıqlandırılmasında istifadə olunmuşdur.  Şimali Amerikada Hindu qəbilələrinin dərin 
olmayan quyulardan çıxardıqları «Seneki», boylar ölkəsi Bohemiyada «Kvirinus» adlanan neftli 
yağlar isə  tətbiqini müalicəvi vasitə kimi təbabətdə tapmışlar. Bütün bu olaylar neftin bəşəri 
sivilizasiyaya xidmət etməsindən xəbər versə  də, onu eksklyuziv bir sivilizasiya yaranışlı 
təzahürünə gətirməmişdir. 
Neftlə bağlı  ədəbiyyatlarda və ensiklopediyalarda onun yaratdığı  əlahiddə sivilizasiyanın 
məkan və zaman tarixinin öncüllüyünü qəti əks etdirən məlumatlara rast gəlinmir. Lakin bunlara 
baxmayaraq neft sivilizasiyasının qlobal çevrədə geniş  təşəkkülünün XIX yüzilliklə bağlılığı 
yəqinlik doğuran bir gerçəklikdir. Məhz XIX əsrdə Avroatlantik məkanda cərəyan edən inqilabi 
texniki tərəqqi stimulları neft sivilizasiyasının industrial obrazda yaranışının attraktoruna 
çevrilmişdir.  
Neftin özünün sənaye baxımından dəyərləndirilməsində isə mühüm amil olaraq 1826-cı 
ə 
asiyasının başlanğıc məqamı kimi qiymətləndirmək olmaz. Duz əvəzinə 
çə onillik sonra neftin energetik gücünün dərk həlqəsinin 
nı daha dərin mətləbli maraqlara cəlb etmişdir. 1859-cu ildə 
ərbi Penselvaniya düzündə amerikan polkovniki Dreyk artezan üsulu ilə qazma apararaq 
iqyaslı neft aşkarlamış  və  nəticəvi olaraq bu olay neft adlanan həyəcanda yeni sivilizasion 
evrilmişdir. Rus neft tarixinin tədqiqat səhifələrində bu 
hadisəyə paralel qeyd edilir ki, həmən müva q ərəfədə Kuban çayı hövzəsində başqa bir 
polko
, hərbi və əzcazçılıq 
məhs
ı, alim və mütəfəkkirləri tədqiqatlarında 
təstiql
da XV əsrdə Bakıda 500-dən çox quyunun mövcudluğunu, 
hasil ed
ı  hətta gəmilərlə daşınmasını diqqətə  gətirən məlumatlar 
ildə ABŞ-da duz axtarışı üçün qazılan quyunun neft verməsi hadisəsi göstərilir. Bu hadisəni d
yalnızlıqda neft siviliz
neft kəşfi epopeyasından bir ne
genişlənməsi onun böyük axtarışı
Q
m
mərhələnin başlanğıc nöqtəsinə ç
fi
vnik - Novaselyevin mexaniki qazdığı quyunun məhsul verməsi ölkədə neft erasının 
yaranışına gətirmişdir. Bununla belə, neft sivilizasiyasının industrial kaskadda hasilat-emal-
istehlak kontekstində  təşəkkülünə XIX əsrdə fransız fiziki və mühəndisi N.Karnonun /1826/, 
onun həmvətəni E.Lenuarın /1860/, alman mühəndisləri N.Ottonun /1876/ və R.Dizelin /1897/ 
daxiliyanma mühərrikinin kəşfi və  təkmilləşməsi, həmçinin məhsul assortimentinə genişlik 
gətirən krekinq prosesindəki nailiyyətlər, enerjitutumlu sənaye komplekslərin yaranışı kimi 
təzahürlər rəvac vermişdir. 
Təkamül erasını sənaye inqilabları əvəz edən iki əsrdən də az tarixi mərhələyə qədər neft 
başlıca olaraq primitiv rakusda tikinti materialı, işıq, istilik enerjisi mənbəyi
ulu kimi keyfiyyətlərdə insanların xidmətində durmuşdur. Ortodoksal olaraq neftdən 
xalqların təsərrüfat həyatında geniş  və miqyaslı konturda istifadə  məkanı  və zamanında isə 
Azərbaycan ərazisi üstün fərqlənmişdir. 
Azərbaycanın neft sivilizasiyasının beşiyi olması faktları beynəlxalq elmi ictimaiyyatə 
məlum bir aydınlıqdır.  Əlavə  tədqiqat aparmadan da neft tarixinin Azərbaycan reallıqları 
müvafiq iolan qənaətə  gəlməyə  əsas verir. Belə ki, eramızdan  əvvəl VII-VI əsrlərdə 
Azərbaycanda, xüsusən Abşeron torpağında neftdən istifadənin mövcudluğu haqda dəyərli 
məlumatlar vardır. Tarixi faktlar bəyan edir ki, diyarın «Odlar yurdu» adlanışı müvafiq arealda 
yerin təkindən özbaşına çıxan təbii yanar qazların və mövcud neftli ərazi genişliyindən 
qaynaqlanır. Burada hasilatın erkən orta əsrlərdə artıq sürəkli və miqyaslı xarakter alındığı 
müsəlman  Şərqinin alimləri ilə yanaşı  Qərb səyyahlar
əmişlər. Çoxsaylı  əlyazmalar
ilən neftin karvanlardan savay
 
52

---

 
 
vardı
manlarda neft tikintidə 
ışdır. XIV əsrdə inşa 
 mövcudluğa aydınlığı 
kıda ilk olaraq neftçi 
nın ayrılmaz hissəsinə 
quyularının xəritəsinin 
araq neft sənayesinin təmərküzləşməsi və inhisarlaşması prosesinə  rəvac vermiş, 
ilk sa
llaşdırdı. 1881-ci ildə Bakıda 9,2 milyon, 1900-cu ildə isə 87,9 
milyo
birinciliyi yenidən ABŞ-a verdi. Bu proses əksər 
param
r. Bu isə o demək idi ki, artıq həmən zamanlarda neft qazıntısı  və istimarı  sənətkarlıq 
səviyyəsinə yüksəlmiş, onun istehlakı isə intensiv xarakter almışdı. Bu za
və bu çevrədən də fiskal mexanizm kimi xəzinədarlıqda tətbiqini tapm
edilən Bakı Cümə məscidinin minarəsi divarlarında əks olunan yazılar bu
ilə körüntü verir. Bir qədər sonra XVII-XVIII əsrlər qovşağında Ba
peşəsinin formalaşdığı  və bununla belə neftin xalqın təsərrüfat həyatı
çevrildiyi yəqinləşir. Tarixi mənbələrdə 1729-cu ildə Abşeronda neft 
tərtib olunduğu diqqətə gətirilir və Bakı neftinin geniş çeşiddə çar I Pyotr zamanında Peterburq 
apteklərində satıldığı bildirilir. Həmən ildə Bakını ziyarət etmiş rusiyalı  həkim-səyyah  İ.Lerxe 
isə yazılarında Bakıda müxtəlif çeşiddə neft məhsullarından istifadə olunması  təəssüratlarını 
yazmışdır. Bu qeydlər isə öz növbəsində Azərbaycanda hələ iki yüz il öncə neftin emal 
prosesinin mövcudluğunu bəyan edir. Bakının neft mədənlərinin 1806-cı ildən Rusiyanın 
inhisarına keçməsi ilə isə neft hasilatı uçot-hesabat göstəricisinə çevrilməsi prosesi dərinləşir. 
1848-ci ildə isə tarixdə ilk dəfə olaraq ABŞ-dan 11 il öncə Bakıda mexaniki üsulla neft quyusu 
qazılmışdır . 
XIX yüzilliyin sonlarında artıq dünyanın müxtəlif guşələrində neft hasilatı  təşəkkül 
tapmışdı. Bir sıra nüfuzlu statistik mənbələrdə sənayeləşən neft hasilatının XIX əsr palitrasında 
yataqların Bakıda 1821, Rumıniyada 1857, ABŞ-da 1859, Meksikada 1887, İndoneziyada 1893-
cü illərdə aşkarlanma və istismar düzümü göstərilir. Lakin o zamanlar kürreyi ərzin iki qütbündə 
- ABŞ-da Pensilvaniyada, Rusiyanın Bakı əyalətində hasilat yüksək rentabelli silsilədə, fontanla 
müşayiət olun
həvi sindikatları, biznes qaydalarını, qeyri-kommersiya yönümlü neft cəmiyyətlərini ərsəyə 
gətirmişdi. Okeanın o tayında, ABŞ-da fontan vuran quyular neft erasının tam sürətlə 
irəliləyişinə təkan verməkdə və eynən ahəngdə inkişaflı proseslər Bakıda da kordinal dəyişmələri 
qaynaqlandırmada idi. Norveçli iş adamları Nobellərin Azərbaycan neftinin istismarı ilə əlaqədar 
Bakıda 1879-cu ildə  təşkil etdikləri «Nobel qardaşları» kompaniyası isə komplekslilik 
baxımından xeyli fərqli statusda çıxış etmiş və dünya neft tarixinə ilk şaquli inteqrasiyalı şirkət 
kimi daxil olmuşdur. Azərbaycan neft sənayesində sahibkar funksionallığına əsaslanan müvafiq 
neft təsərrüfatı yarım əsrə qədər davam etmiş və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mərhələsində 
də, özəl biznes formatında qalmışdır. 
XIX əsrin sonunda Azərbaycanın neft potensialını daha da genişləndi. Bakıdan Rusiyadakı 
əsas istehlakçılar - Moskva, Sankt-Peterburqla yanaşı Hindistan, Türkiyə, Misir, Çin, Yaponiya 
və  hətta daha uzaqlara - Avstraliyaya da ixrac məhsulları göndərilməyə başlandı. Dünya neft 
hasilatında 1898-1901-ci illərdə Bakı lider mövqedə dayandı  və XX əsrin  əvvəlində planetdə 
hasil edilən 20 milyon ton neftin yarıdan çoxu onun payına düşdü. Bakı Avropanın neft 
industriyasının mərkəzi sivilizasiya məkanına çevrildi. 1904-cü ildə  İngiltərənin ağ neft 
tələbatının 71,1 %-ni Bakı rea
n manatlıq məhsul istehsal olunmuşdu ki, bu da bütün Qafqaz sənaye məhsulu dəyərinin 
1
/
3
-ni təşkil edirdi. 1912-ci ildə isə Zaqafqaziya fabrik-sənaye məhsulun 68,5%-i, 1915-ci ildə isə 
88,6%-i təkcə Bakının payına düşmüşdür. Lakin bütün bu keyfiyyətlər 1900-1903-cü illər dünya 
iqtisadi böhranı ilə  dəyişikliklərə  uğradı. Böhranın ilk çağlarında Azərbaycan nefti bir neçə il 
əvvəl  əldə etdiyi dünya neft hasilat 
etrlərdə düz 75 il ABŞ-ın dünya neft industriyasında on cəbhədə duruşu mərhələsi ilə 
müşayiət olundu [11, 17, 33, 69, 128]. 
Neftin sənaye epoxasının ilk yarıməsrlik mərhələsinin hasilat tarixinə  nəzər yetirdikdə 
görərik ki, böyük tərəqqi ilə müşayiət olunan bu illər  ərzində 122 dəfədən çox artım qeydə 
alınmışdır. Neft hasilatının qərarlaşan göstəricilərinə istinadən XIX əsrdə dünyada 400 milyon 
ton neftin hasil edilmişdir ki, bunun da 140-150 milyon tonu Azərbaycanın payına düşmüşdür. 
Sovet hakimiyyəti illərində yenidən qurularaq möhtəşəm dövlətin mühüm energetik bazasına 
çevrilən Azərbaycanda neft hasilatı yeni tutumlu dinamik inkişaf trayektoriyasına çıxış etmişdir. 
Bu dinamizm 1940-cı ildə dünya neft hasilatının mərkəzi Karib hövzəsindən Fars körfəzinə 
keçəndən sonra, II Cahan savaşı bitənə  qədər də davamlı olmuşdur. Ümumiyyətlə Azərbaycan 
 
53

---