E. M. Hacizadə

 
 
XX yüzilliyin ilk 30 ilində dünyada neft hasilatının adambaşı  və  ərazi vahidi üzrə  təsnifat 
göstəricilərində tam mənada lider bir məkan olmuşdur. Xəzərin yeni karbohidrogen yataqlarının 
ötən  əsirin 90-cı illərindən genişlənən istismarının başlanması ilə 150 il öncə neft industriyası 
yaratmış Azərbaycan qlobal enerji səhnəsində  təkrarən  əsas rollardan birininin ifaçısına 
çevrilmişdir [10-11]. /Əlavə 3-də XX yüzilliyin ilk 30 ilində dünyada neft hasilatının adambaşına 
düşəşən və ərazi vahidi üzrə təsnifat göstəricilərini əks etdirən cədvəl verilmişdir/ 
Karbohidrogen erasının təşəkkülündən bəri neft-qaz resursları potensialı dünya siyasətində 
başlıca strateci hərbi və diplomatik qüvvə, siyasi-iqtisadi strategiyanın formalaşması  mənbəyi, 
milli gücün mühüm faktoru hesab edilməkdədir. Böyük dövlətlər, xüsüsən  ən nəhəng neft 
idxalçısı ABŞ qlobal neft resurslarının bölgüsü üzərində nəzarət rəqabəti formalaşdırmış, iqtisadi 
təhlükəsizliyinin qorunmasında neft faktorunu mühüm prioritet kimi önə çıxartməşdər. Məhşur 
Belçika curnalisti Mişel Kollon neft arqumentinə rəğmən yazır: «Dünyanın harsında neft və qaz 
varsa ABŞ hesab edir ki, bu onun mülkiyyətidir. Buna görədə o həmən yerlərdə hərbi bazalarını 
açmağa tələsir və öz maraqları çərçivəsində müharibələri təhrik edir və qızışdırır» [127]. Müasir 
zamanda bu realıq ABŞ dollarının möhkəmləndirilməsi ilə bağlı İrak müharibəsində özünü bariz 
təzah
htəşəm qüdrətnə rəğmən söyləmişdir. «Neft bənzərliyində 
dağ-m
bu yüksəliş 158 misli aşaraq 3,34 milyard tona bərabər 
olmu
ür etdirir. 
Neft və qaz müasir zamanda zəruri istehsal, iqtisadi-maliyyə resursu olmaqla sənaye 
potensialını  əsas energetik komponentdir. Sosial gücü, şəhəryaratma və aqlomerasiya effekti 
mühüm olan bu resursa istinadən bəşər cəmiyyəti ayrılıqda və  həmçinin iqtisadiyyatın bütün 
sahələrində özünü lazımi enerji ilə təmin etmiş olur. Karbohidrogen resursları müasir zamanda 
bəşəriyyətin təsərrüfat həyatının substansiyasında dayanır. Bu gün dünya iqtisadiyyatının 
varlığını neft və qaz ehtiyatları olmadan təsəvvür etmək çətindir. Kənd təsərrüfatı, sənaye, 
nəqliyyat müvafiq resurslaraın stimulları  əsasında dövr edir, planetin elektrik stansiyalarının 
yarıdan çoxu neft və qazla işləyir. Çağdaş sivilizasion reallıq belədir ki, karbohidrogen təyinatlı 
resursların iqtisadi dövriyyədən çıxışı və ümumilikdə yoxluğu qlobal energetik aclığa müşaiyət 
olunma təhlükəsi yaradar, nəqliyyat dayanar, təyyarələr uçmaz, meqopolislər zülmət və soyuğa 
qərq olar, neft tərkibli yolların asfaltı belə dağılar. Bu isə bir daha obrazlı deylimdə o, deməkdir 
ki, neft-qaz resursları onun yaratdığı kompleks çevrəsində iqtisadiyyatın investisiya istiliyini 
təmin edən  ən güclü və rahat sektor funksiyasi rolunu yerinə yetirir. Məhşur amerikan neft 
tədqiqatçısı Danel Erqin neftin bu mö
ədən sənayesinin heç bir sahəsində analoci yüksək inkişaf templəri müşahidə 
olunmamışdır» [64, səh 17]. 
Dünyanın neftə olan tələbi 1859-cu ildə min tonlarla ölçüldüyü halda, artıq XX əsrin 
əvvəllərində 20 milyon, XXI əsrin başlanğıcında isə 2,5 milyard tona bərabər olmuşdur. Ötən 
əsrin 70-ci illərində müdhiş planetar neft böhranında kommulyativ ehtiyatlar 600 milyon barrel 
hesablanırdı. Dünya iqtisadi artımına qeyri-adekvat olan belə toplum yeni neftli yataqların 
kəşfini sürətləndirdi və 1980-ci illərdə ehtiyatlar kəskin artaraq 700 milyard barrel təşkil etdi. 
Əsrin sonunda isə dünya neft ehtiyatları bir trilyon barrellik həddi ötüb keçdi. Mütəxəssis 
hesablamalarına görə dünya neft ehtiyatlarının maksimal potensialı 310-315 milyard ton təşkil 
edə bilər. İndiki zamanda isə kəşf olunmuş ehtiyatlar 156,5 milyard tona bərabərdir [13, 15]. 
XX  əsrin ilk ilində 21,2 milyard tona bərabər dünya neft hasilatının 50%-dən çoxu 
Azərbaycanın payına düşmüşdür. Qlobal sənayeləşmənin sürət aldığı dövrlərdə - 1900-1970-ci 
illər kəsiyində hər 10 il ərzində dünya neft hasilat iki dəfə artmışdır. Tam bir əsr ötdükdən sonra 
XXI  əsrin  əvvəlində ümumi konturda 
ş, 1900-cu ildə 13 mövcud neftçıxaran ölkə sayı müasir zamanda 100-ü ötüb keçmişdir. 
Hazırda neftli ərazilər 28 mindən çox yatağı əhatə edərək yer səthinin 9%-nə bərabər 45 milyon 
km
2
 coğrafi landşafda bir milyon buruq hesabına yetişən səpkidədir [18]. 
Neftin enerji təlabatlılığı artdıqca onun sünü usullarla alınması axtarışları da 
genişlənmişdir. Dünyada ilk dəfə sintetik neft problemi Almaniyada qabarıqlaşmışdır. I dünya 
müharibəsi gedişində kayzer Almaniyası qlobal neft mənbələrindən ayrı düşmüşdü. Orduya isə 
küllü miqdarda neft lazım idi. Bu zamanlarda alman alimləri sintetik neft alınması istiqamətində 
tədqiqatlarını genişləndirirdilər. İlkin axtarışlar nəticəsində qonur kömürdən maye qazın alınması 
 
54

---

 
 
işi reallığa çevrildi. Müvafiq məqsədlər üçün geniş istehsal kompleksləri yaradıldı. Müharibə 
bitdikdən sonra isə xam neftin qiymət enmələri süni neft istehsalını arxa plana keçirdi. II Cahan 
savaşı zamanı da lokal çərçivədə analoci problem yarandı  və eyniliklə  də müharibə sonrası 
əhəmiyyətini itirdi. Uzun müddət sintetik neft istehsalı demək olar ki, tarixi səhnəni tərk etdi. 
Lakin enerji qıtılığı  təhlükəsi ilə üzləşəcəyimiz perspektivlər yenidən sintetik neft emalı 
prosesini aktuallaşdırmışdır. 
Müasir elmi-texnoloji tədqiqatlar göstərir ki, nefti elə havanın özündən də almaq 
mümkündür. Alimlər hesab edirlər ki, belə texnoloji strategiya atmosferdə izafi karbon anhidridi 
yaratmaqla ekoloji gərginlik törədə bilər. Hazırda nəhəng miqdarda məsrəf olunan yanacaq 
hesabına hər il atmosfera milyardlarla ton karbon qazı buraxılır. Bunun isə yalnız 10%-i bitkilər 
tərəfindən udulur. Nəticədə atmosferdə korbon qazının konsentrasiyası kəskinliklə artır. 
Sintetik neftin havadan fəsadsız alınması istiqamətində çıxış yolu kimi alimlər dondurulma 
mexanizmi təklif edirlər. Havanın dondurulmasının təqdim olunan texnoloji prosesi ilə korbon 
anhidridli ammoniumun alınması və onun sonrakı neft sintezi üçün materiala çevrilməsi nəzərdə 
tutulur. Lakin belə reaksiya miqyaslı enerji məsrəfləri tələb edir. Məsrəfliyi optimallaşdırmaq 
üçün nüvə reak
o
torlarında katalizatorların köməyi ilə 5000  S temperaturda əməliyyat aparılması 
kərək
 il vaxt tələb olunur. Əgər neft ölkəsinin əhalisi çoxdursa və neft 
onlar
əşf 
lidir. Belə  əməliyyat nəticəsində karbon oksidi hidrogenlə sintezləşərək «hava» nefti 
yaradır. 
Havadan neftin geniş alınması  işi gələcəyə aiddir. İndi sünü nefti yenə  də daşdan almaq 
səmərəli hesab edilir. Əlbəttə söhbət burada adi daşdan deyil, yanar şistlərdən gedir. ABŞ-ın 
geoloji xidmətləri dünyanın yanar şist və qumdaşı neft ehtiyatlarının 700-800 milyard ton 
civarında olduğunu bəyan edirlər. Bu ölkənin «Qayalı dağlar» silsiləsində konsentrasiya olunan 
suxurlarda 270 milyard ton neftə  bərabər toplumun olduğu göstərilir ki, bu da dunya neft 
ehtiyatlarında azı 2 dəfə çoxdur. Açılan mənzərə  yəqinlik gətirir ki, yanacaq dalanından çıxış 
qlobal həllinə qovuşmuşdur.  Əslində burada da yenə rentabellik faktoru kəskin daynır. 
Hesablamalara görə neftin bir tonunun 100-120$ hududlarında olması zəminində belə texnoloji 
fəaliyyət rentabelli sayıla bilər. Buna görə də yanacaq böhranına qədər yanar şistlər və qumdaşı 
neft elmalı prosesi praktiki fəaliyyət mövzusu ola bilməz. 
İnkişaf etməydə olan ölkələrdə nəhəng karbohidrogen yataqlarının aşkarlanması bu və ya 
digər səbəbdən həmən dövlətlərdə yanlış təsəüratlar yaradır. Bu hal öz növbəsində siyasi qeyri-
stabilliyə  səbəb olaraq dünya neft bazırına da təsir edir. Yataqın aşkarlanmasından ilk gəlirin 
əldə edilməsinə qədər azı 5-7
ın əsas gəlir mənbəyidirsə həmən ölkələrdə sindromlar labüddür. Belə ki, bu ölkələrdə neft 
gəlirlərinin mütləq əksəriyyəti zəif instusional duruma rəğmən əsasən imtiyazlı təbəqənin əlində 
cəmləşərək koorüpsiyaya səbəb olur digər sahələrdə staqnasiya yaradır. Vətəndaşlar elə bilirlər 
ki, neft varsa onlar varlı yaşayacaqlar. Buna görəd də inkişaf etmiş dövldətlər, aparıcı qlobal neft 
konpaniyaları müvafiq ölklərdə enerji etibarlılığını sosial konsensu yönəldilməsinə daha çox 
maraq göstəməlidirlər. 
Altı minillik yaş tarixinə baxmayaraq XIX əsrdə sənaye xarakteri almış «neft» məhz XX 
yüzillikdə yetərli bir yüksəliş yolu keçmişdir. Bu əsrdə dünya səthində 260 milyard ton neft k
edilmiş, yerin təkindən 121 milyard ton neft hasil olunmuşdur. Hazırda hasilat artımı templəri 
istehlakı templərini üstələsə  də mövcud dünya neft ehtiyatlarının istifadə müddəti 40 ildən bir 
qədər çox vaxta hesablanır. Buna görə də müasir zamanda neft sənayesinin fəaliyyəti qədər neft 
sivilizasiyasının bitməsi problemi də  əzm və düşüncələrə hakim kəsilmişdir. Tükənmə prosesi 
industrial dövlətlərin energetik siyasətində, milli təhlükəsizlik konsepsiyasında dərin  əks 
olunmaqdadır. İndi hər gün planetimizdə 10,3 milyon ton neft hasil olunur. Çox yaxın vaxtlarda 
bu rəqəmin 11,2-11,5 milyon tona yüksələcəyi gözlənilir [14, 17-18]. 
 
55
Müasir dünyada tanınmış çoxsaylı neft proqnozçuları vardır. Bunlar içərsində son dərəcə 
məhşur olanı geofizik, Şell kompaniyasının uzun müddət baş məsləhətçisi işləmiş, 
neft resursları, kəşfiyyatı və tükənməsi üzrə mütəxəssis, doktor Kinq Xubbertdir 
/1903-1989/. Onun hələ 1949-cu ildə açıqladığı proqnozlar bu gün də «çin çıxır». 
Xubbert 1956-cı ildə bütün neftçilər üçün özünün neft hasilatını proqnozlaşdıran 

---